«Παιδικές μνήμες, δομικό υλικό για τον κόσμο που θα χαραζόταν. Η οικογένεια, έχοντας αφήσει χαρά μα και πόνο, έπειτα ο ίδιος ο τόπος που μεγάλωσα και οι πρώτοι έρωτες. Αυτά τα στοιχεία σαν χαρτάκια με ηθοποιούς, ποδοσφαιριστές, ήρωες του Καραγκιόζη, ήρωες του 1821, όλα, σαν άνεμος πέρασαν από το περίπτερο της μνήμης, της ζωής της ίδιας, αφήνοντας μικρές πατημασιές και, με αεράκι καλοκαιρινού δειλινού, σβήνουν σιγά σιγά για να σκεπάσουν μαλακά και αθόρυβα τους θορύβους από το κτυποκάρδι και την αγωνία του αύριο. Ολα γαλήνια μοιάζουν σήμερα» γράφει γλαφυρά μα και στιβαρά ο ζωγράφος Μιχάλης Μανουσάκης.
Τούτες τις μέρες και έως τα τέλη Φεβρουαρίου, στην Αίθουσα «Νίκος Κεσσανλής», στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, παρουσιάζεται ένα πανόραμα από το πλούσιο, πολύπτυχο και θαυμαστά συνεκτικό έργο του Μανουσάκη, ενός ζωγράφου που, όπως συμβαίνει και στις περιπτώσεις του Αλέξη Ακριθάκη και του Τάσου Παυλόπουλου, διακρίνεται, μεταξύ άλλων, και για μιαν εγγύτητα με τη γραφή, βρίσκεται στα σύνορα της λογοτεχνίας.
Ο Μανουσάκης, άλλωστε, συνδέθηκε φιλικά με τον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο, στο γραφείο του οποίου βλέπουμε έναν πίνακά του. Οποιος έχει συναναστραφεί τον Μιχάλη, όπως εγώ, απολαμβάνει τον προφορικό του λόγο που είναι διανθισμένος με ποιητικές εκλάμψεις, παραμένοντας πάντα ακριβής, καίριος, παιγνιώδης και τρυφερός.
Τα έργα του Μανουσάκη, μεγάλων διαστάσεων αλλά και μικρών, ιδίως όπως τα είδαμε συγκεντρωμένα στην ΑΣΚΤ, συνθέτουν το μυθιστόρημα της μεταπολεμικής Ελλάδας, αποτελούν ψηφίδες της ιστορίας, αλλά και της καθημερινής ζωής, μιας χώρας που ταλανίστηκε και που διέπρεψε, που αν μη τι άλλο διέθετε (και διαθέτει, βεβαίως) αρίφνητους και άξιους καλλιτέχνες –ζωγράφους, μουσικούς, ποιητές, μυθιστοριογράφους, σκηνοθέτες– που κατόρθωσαν να ιστορήσουν τα βάσανα και τις χαρές της, τη μελαγχολία και την ευφροσύνη της, τη σκιά και το φως της, τις εντάσεις και τις στιγμές της νηνεμίας. Και ο Μιχάλης Μανουσάκης είναι ένας απ’ αυτούς.
Θεωρώ ότι γνωρίζει καλά να ισορροπεί ανάμεσα στο μύχιο και το τριγύρω, στο ψυχικό σύμπαν και το φυσικό τοπίο, στο λόγιο και το λαϊκό, στο αρχέγονο και το σημερινό, στο ερείπιο και το νεόδμητο· όπως οι πιο ενδιαφέροντες και σημαντικοί, κατά την ταπεινή μου γνώμη, καλλιτέχνες της γενιάς του και της αμέσως επόμενης (ανάμεσά τους ο Πάνος Χαραλάμπους και ο Μάριος Σπηλιόπουλος κι ακόμη ο Κώστας Τσώλης και ο Νίκος Παπαδημητρίου), ο Μανουσάκης αντλεί από την παράδοση και την ιστορία για να σχολιάσει το παρόν και να αφουγκραστεί το μέλλον. Επίσης, θυμίζοντας τους καταστασιακούς που δήλωναν «με κάθε σοβαρότητα απαιτούμε παιχνίδια», ο φίλος μας εμμένει, δεκαετίες τώρα, με στρατηγική και σκακιστική μεθοδικότητα, στον εκθειασμό του homo ludens, του παίζοντος ανθρώπου, όπως τον όρισε στο φερώνυμο μνημειώδες έργο του ο Ολλανδός φιλόσοφος Γιόχαν Χουιζίνγκα.
Βλέποντας τα έργα του Μανουσάκη, αισθάνομαι ότι ακούω μια μουσική που έρχεται από πολύ παλιά και, συνάμα, είναι υπερμοντέρνα, όπως συμβαίνει με τον «Μπάλλο» και τη «Μαύρη θάλασσα» του Διονύση Σαββόπουλου ή τα ιδιοφυή υβρίδια του Τομ Γουέιτς όπου τα μπλουζ, τα ρεμπέτικα, και το ιντάστριαλ εναρμονίζονται και συνυπάρχουν θαυμαστά. Την ίδια στιγμή νιώθω σαν ν’ ακούω τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη να μου ψιθυρίζει ποιήματά του, ιδίως το αριστουργηματικό ερωτογράφημα «Τοπογραφία».
Μιλώντας στην ΑΣΚΤ για τον Μανουσάκη, ο Δημήτρης Σεβαστάκης τόνισε ότι δεν θωπεύει την επιφάνεια, αλλά τη σκάβει· ότι εργάζεται με το σκάμμα, την εγχάραξη, το ρήγμα και έτσι πετυχαίνει να ανασυντάσσει το νόημα του φωτός μέσα στην εικόνα. «Με το σκάψιμο-τέχνασμα, ο ζωγράφος διαφυλάσσει και τεκμηριώνει. Και αντιρροπεί την άλλη ηγεμονική επιλογή του: την ώσμωση, το ομαλό σβήσιμο, το μερικό “χάσιμο” του παραστατικού επεισοδίου. Σκάμμα και σβήσιμο, οι δύο τρόποι για να συνθέσει πολυμερώς» γράφει εύστοχα ο Σεβαστάκης στον κατάλογο-λεύκωμα «Τέχνη Νοημοσύνη» που συνοδεύει την αναδρομική έκθεση του Μανουσάκη.
Θα έλεγα, κάπως τολμηρά, ότι ο Μιχάλης είναι ο προνομιούχος εικονοποιός της ίδιας του της ποίησης ή της ποιητικότητας, όπως την ορίζει ο Κώστας Αξελός. Τον φαντάζομαι να σκαρώνει μελωδικές φιλοσοφικοποιητικές μινιατούρες κι ύστερα να τις μεταρσιώνει σε εικαστικές συνθέσεις. Δίπλα στο έργο του «Πέρασμα», διαβάζουμε: «Ακούσματα/ απρόσμενων ψιθύρων/ στα σκασμένα τοιχώματα/ των διαδρομών/ με τις διαδρομές του νου/ για το φως/ της άλλης διάστασης,/ αυτής που θα σκαλίζει/ εσαεί τα όνειρα,/ τις επιθυμίες και τα πάθη/ στα άδεια δωμάτια/ των σωμάτων με φως/ πότε ψυχρό,/ πότε θερμό,/ νύχτα και μέρα».
Ενα εύγε από καρδιάς, φίλε σύντεκνε Μιχάλη Μανουσάκη!
Face Control
Ευειδής, εύχαρις, ευφρόσυνη υποδέχεται πάντα καλλιτέχνες και φιλότεχνους στην γκαλερί Εκφραση, την οποία κομψά διευθύνει σαν ενορχηστρωτής, συνταιριάζοντας τους δημιουργούς αρμονικά και προβαίνοντας σε μιαν εξαίσια σκυταλοδρομία όπου ο ένας διαδέχεται διαλεκτικά τον άλλον κι είναι σαν να αποτελούν μιαν ισχυρή ομάδα, παραγκωνίζοντας μικροεγωισμούς και ανταγωνισμούς, κι ανάμεσά τους ήταν ο αείμνηστος φίλος Κορνήλιος Γραμμένος και είναι ο Μιχάλης Μανουσάκης και ο Γιώργος Διβάρης και η Βάλλυ Νομίδου και ο Κώστας Τσώλης και ο Νίκος Παπαδημητρίου και η Μάριον Ιγγλέση και ο Αγγελος Σκούρτης και ο Αρης Κατσιλάκης και ο Απόλλων Γλύκας που τη φωτογραφίζει, την καλή μας φίλη Γιάννα Γραμματοπούλου.
