Υπάρχει διπλή ανάγνωση του όρου υπηρέτης: η πρώτη αναφέρεται στο ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα πρέπει να υπηρετεί τις ανάγκες της πραγματικής οικονομίας.
Η δεύτερη είναι η αναφορά στο ομώνυμο κινηματογραφικό έργο του Τζ. Λόουζι (1963). Ο «Υπηρέτης» βασίζεται σ’ ένα μυθιστόρημα του Ρόμπερτ Μομ, το οποίο όμως διασκεύασε για την οθόνη ο δραματουργός Χάρολντ Πίντερ. Μέσα από την εκκεντρική ιστορία ενός μεγαλοαστού που πέφτει κάτω από τη διαβρωτική επήρεια του υπηρέτη του και από κύριος γίνεται υποτελής ο Λόουζι κάνει μια μπαρόκ, παρακμιακή και κυνική ταινία, που δεν είναι μόνο ένα κριτικό πορτρέτο της παρακμιακής μεγαλοαστικής αγγλικής τάξης μα κάτι πολύ πιο γενικό: ο Λόουζι περιγράφει έναν κόσμο έρμαιο των καταστροφικών ορμών του, μέσα στον οποίο συγκρούονται αντίρροπες δυνάμεις, εξουδετερώνοντας σιγά σιγά η μια την άλλη ώσπου να οδηγηθούν στην καταστροφή.
Πόσο μακριά είμαστε από τη σημερινή πραγματικότητα αν στη θέση του υπηρέτη τοποθετήσουμε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και στη θέση του μεγαλοαστού την πραγματική οικονομία; Σε τι διαφέρει ο κόσμος που περιγράφει ο Λόουζι από τον δικό μας σημερινό κόσμο; Νομίζω σε τίποτε. Πιθανότατα να είναι και χειρότερος.
Το χρηματοπιστωτικό σύστημα την εποχή που επικρατούσε ο βιομηχανικός καπιταλισμός αντιμετωπιζόταν σαν ταπεινός υπηρέτης της παραγωγής. Το βασικό του καθήκον ήταν η χρηματοδότηση της παραγωγικής διαδικασίας μέσω της διαμεσολάβησης μεταξύ πλεονασματικών και ελλειμματικών μονάδων. Είχε την τάση να δρα αυτόνομα και να δημιουργεί κερδοσκοπικές υπερβολές στα τελευταία στάδια των επεκτάσεων των οικονομικών κύκλων. Κατά κανόνα τα επεισόδια αυτά είχαν σύντομη διάρκεια και δεν επέφεραν μακροχρόνιες επιπτώσεις στη δομή και τη λειτουργία της οικονομίας. Αυτό όμως που συνέβη τα τελευταία χρόνια είναι η άνοδος ενός σχετικά ανεξάρτητου χρηματοπιστωτικού τομέα, ο οποίος επιχειρεί να επιβάλει τη δική του λογική στο σύνολο της οικονομίας και φαίνεται να το καταφέρνει.
Η δύναμη του χρηματοπιστωτικού συστήματος προέρχεται από τη θέση του ως βασικής συνιστώσας στη διαδικασία αναπαραγωγής των σχέσεων εξουσίας του πλανητικού συστήματος όπως έχει διαμορφωθεί στη σημερινή εποχή. Αποτελεί δηλαδή τον βασικό πυλώνα πάνω στον οποίο στηρίζεται η αναπαραγωγή της εξουσίας του συστήματος της Δύσης με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ, οι οποίες αποτελούν τον αναμφισβήτητο ηγέτη του συγκεκριμένου συστήματος. Η εξάπλωση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος προς ανατολάς προκάλεσε μια σημαντική ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής στις χώρες αυτές (βιομηχανική παραγωγή με όρους σύγχρονης ψηφιακής εποχής και συγχρόνως πολλαπλά στοιχεία που θυμίζουν έντονα την εποχή της πρωταρχικής συσσώρευσης στην Αγγλία τον 18ο αιώνα).
Η βιομηχανική ανάπτυξη, η οποία στηρίχτηκε στις δυτικές πολυεθνικές επιχειρήσεις, προκάλεσε έντονη αποβιομηχάνιση σε πολλές χώρες της Δύσης λόγω της μεταφοράς αυτών των δραστηριοτήτων στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Στον χώρο των δυτικών κρατών αναπτύχθηκαν δραστηριότητες υψηλής τεχνολογίας, η αεροναυπηγική, οι εμπορικές και χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες. Οι τελευταίες διαπερνούν ολόκληρο το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, το καθιστούν δέσμιο δημιουργώντας δεσμούς αλληλεξάρτησης και δίκτυα άυλα όμως πολύ ανθεκτικά, τα οποία δύσκολα μπορούν να υποκατασταθούν λόγω της ύπαρξης συγκεκριμένων διεθνών θεσμών, πολυμερών οργανισμών οι οποίοι ελέγχονται από τη Δύση και έχουν τη βάση τους στη Δύση. Στον χώρο της γεωοικονομίας αλλά και της γεωπολιτικής αποτελούν την αιχμή του δόρατος της Δύσης. Παράλληλα, αποτελούν το αντίπαλο δέος των ανερχόμενων βιομηχανικά ανατολικών χωρών και στη σημερινή φάση συμβάλλουν αποφασιστικά στην καθημερινή ροή των κεφαλαίων προς τους χρηματοπιστωτικούς πόλους της Δύσης, τροφοδοτώντας τη με τα απαραίτητα κεφάλαια για τη συνέχιση της αναπαραγωγής της. Η δυνατότητα αυτή βεβαίως στηρίζεται πρωταρχικά στον ρόλο του δολαρίου ως βασικού αποθεματικού νομίσματος και βεβαίως στη στρατιωτική υπεροπλία των ΗΠΑ.
Η πραγματική ανατροπή της μεταπολεμικής μορφής ρύθμισης οφείλεται κατά βάση σε πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους, δηλαδή στη συντριπτική ήττα των δυνάμεων της εργασίας όπως εκφράστηκαν και την πανηγυρική νίκη των αντίπαλων δυνάμεων, ηγετική θέση μεταξύ των οποίων κατέχει το χρηματοπιστωτικό και χρηματιστικό κεφάλαιο.
*Ο Κώστας Μελάς είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
