Η είδηση του θανάτου του αμερικανού διπλωμάτη, Χένρι Κίσιντζερ εκλήφθηκε με πολύ διαφορετικό τρόπο στα μήκη και πλάτη της γης. Η Δύση αποχαιρετά έναν στιβαρό διπλωμάτη, ο οποίος μπορεί να ήταν «αμφιλεγόμενος», αλλά υπηρέτησε με πίστη τα δυτικά συμφέροντα. Ο υπόλοιπος κόσμος φτύνει τον κόρφο του για τον άνθρωπο που ενέκρινε μαζικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, από δικτατορίες μέχρι βομβαρδισμούς αμάχων (εξ ου και οι διθύραμβοι από το Μπενιαμίν Νετανιάχου…). Ποια ήταν, λοιπόν, τα έργα του Χένρι Κίσιντζερ;
Διαβάστε επίσης: Πέθανε ο Χένρι Κίσιντζερ σε ηλικία 100 ετών – H ζωή και η πορεία του αμφιλεγόμενου διπλωμάτη
Πρόσφυγας στις ΗΠΑ
Ο Χάιντς Άλφρεντ Κίσιντζερ, όπως ήταν το πλήρες όνομά του, γεννήθηκε σε μια ορθόδοξη εβραϊκή οικογένεια στη βαυαρική πόλη Φυρτ στις 27 Μαΐου 1923. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας. Το 1938, λίγο πριν τη νύχτα των Κρυστάλλων, εγκατέλειψε τη χώρα εξαιτίας των διωγμών από το ναζιστικό καθεστώς και εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη.
Ο Χάιντς γράφτηκε στο Λύκειο Τζορτζ Ουάσιγκτον, αλλά η επισφαλής οικονομική κατάσταση της οικογένειας τον απαιτούσε να δουλέψει με πλήρη απασχόληση σε ένα εργοστάσιο βουρτσών ξυρίσματος και να σπουδάσει τη νύχτα. Αφού ακολούθησε τη λογιστική στο City College της Νέας Υόρκης, ο Χάιντς – τώρα γνωστός ως Χένρι – εντάχθηκε στον στρατό των ΗΠΑ το 1943 για να υπηρετήσει ως τυφεκιοφόρος και αξιωματικός πληροφοριών στην Ευρώπη, μόλις πέντε χρόνια μετά την φυγή του από το ναζιστικό καθεστώς. Όταν επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες, φοίτησε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, αποκτώντας τελικά διδακτορικό δίπλωμα και το 1959 έγινε καθηγητής στο τμήμα δημόσιας διοίκησης του Χάρβαρντ.
Ο Κίσιντζερ έγινε γνωστός στους ακαδημαϊκούς κύκλους με το δεύτερο βιβλίο του, «Πυρηνικά Όπλα και Εξωτερική Πολιτική», στο οποίο άσκησε κριτική στην πολιτική του τότε προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, που ήθελε να αποτρέψει μια σοβιετική επίθεση με την απειλή μαζικών αντιποίνων. Αντίθετα, ο Κίσιντζερ πρότεινε μια «ευέλικτη» απάντηση, υποστηρίζοντας ότι ένας περιορισμένος, τακτικός πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε να είναι νικηφόρος για τις ΗΠΑ.
Κατευνασμός
Ο Κίσιντζερ ανέλαβε την πρώτη του κυβερνητική θέση το 1969, όταν ο πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον τον διόρισε σύμβουλο εθνικής ασφάλειας.
Η ταχεία άνοδός του στις τάξεις της αμερικανικής εξουσίας έχει αποδοθεί τόσο στο timing της εποχής όσο και στην ικανότητά του να δικτυώνεται, σύμφωνα με τον βιογράφο του Κίσιντζερ, Νάιαλ Φέργκιουσον: «Ο Κίσιντζερ αφιέρωσε εξαρχής σημαντική ενέργεια στην οικοδόμηση ενός δικτύου που εκτεινόταν οριζόντια προς όλες τις κατευθύνσεις πέρα από τη ζώνη της Ουάσιγκτον», συμπεριλαμβανομένου του Τύπου, των ξένων κυβερνήσεων και ακόμη και της βιομηχανίας του θεάματος.
Ο Κίσιντζερ απέρριψε την «ηθοπλαστική» αμερικανική προσέγγιση στις εξωτερικές υποθέσεις, υποστηρίζοντας ένα πιο ρεαλιστικό δόγμα που βασίζεται σε μια ξεκάθαρη άποψη για την ισορροπία δυνάμεων. Απέρριψε διπλωματικές προσεγγίσεις που βασίζονται στην αντικομμουνιστική ιδεολογία, προτιμώντας αντ’ αυτού να επιδιώξει τη συνεργασία με τη Μόσχα βασισμένη στην αναγνώριση της Ρωσίας ως αντίπαλης υπερδύναμης, μια πολιτική που έγινε γνωστή ως «κατευνασμός».
Ομοίως, βοήθησε τον Νίξον να ξανανοίξει τον διάλογο με την κομμουνιστική Κίνα, πραγματοποιώντας συναντήσεις με τον τότε πρωθυπουργό Τσου Εν Λάι τον Ιούλιο του 1971 και ανοίγοντας το δρόμο για το ιστορικό ταξίδι του Νίξον την επόμενη χρονιά, την πρώτη επίσκεψη Αμερικανού προέδρου στην Κίνα.
Ο Νίξον και ο Κίσιντζερ πίστευαν ότι η δέσμευση με την Κίνα δεν ήταν μόνο σημαντική λόγω του μεγέθους και της σημασίας της Κίνας, αλλά ότι ακόμη και μια τυπική σινο-αμερικανική συμμαχία θα μπορούσε να προσφέρει ένα σημαντικό αντίβαρο στη Σοβιετική Ένωση. Το καθεστώς της Ταϊβάν παρέμενε ένα κομβικό σημείο, αλλά οι δύο πλευρές κατάφεραν να αποφύγουν οποιαδήποτε άμεση αντιπαράθεση για το θέμα καθώς επιδίωκαν την προσέγγιση.
Το «κεντρικό σκεπτικό» αυτής της δέσμευσης, σύμφωνα με τον Φέργκιουσον, ήταν να αποφευχθεί ένας τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ίσως παραδόξως, ο Κίσιντζερ ακολούθησε αυτή τη ρεαλιστική προσέγγιση (απέρριπτε τον όρο «realpolitik», που τόσο συχνά χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις μεθόδους του) μέχρι το σημείο της αποξένωσης από την πραγματικότητα. Στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου το 1973, είπε ευθαρσώς στον Νίξον ότι η πίεση στη Μόσχα να επιτρέψει στους Εβραίους να μεταναστεύσουν για να γλιτώσουν από τη σοβιετική δίωξη απλώς «δεν ήταν στόχος της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής».
«Και αν βάζουν Εβραίους σε θαλάμους αερίων στη Σοβιετική Ένωση, δεν είναι αμερικανική ανησυχία», φέρεται να είπε ο Κίσιντζερ προτού προσθέσει: «Ίσως μια ανθρωπιστική ανησυχία». «Το ξέρω», απάντησε ο Νίξον. «Δεν μπορούμε να ανατινάξουμε τον κόσμο εξαιτίας του».
Ο Κίσιντζερ ζήτησε συγγνώμη μετά τη δημοσιοποίηση των καταγεγραμμένων συνομιλιών το 2010, λέγοντας ότι τα σχόλια είχαν παρουσιαστεί εκτός πλαισίου.
Διαβάστε επίσης: Ο αποκαλυπτικός διάλογος Κίσιντζερ-Φόρντ το 1974 που έκρινε την τύχη της Κύπρου
Το πρώτο έγκλημα πολέμου
Όταν ο Κίσιντζερ εισήλθε στην κυβέρνηση Νίξον, ο πόλεμος στο Βιετνάμ (1954-1975) μαινόταν ήδη για περίπου 15 χρόνια, και γινόταν όλο και πιο δαπανηρός και αντιδημοφιλής όσο περνούσε ο καιρός.
Ως μέρος της πολεμικής προσπάθειας των ΗΠΑ, ο Κίσιντζερ συμμετείχε ενεργά στον παράνομο βομβαρδισμό της Καμπότζης –επισήμως μιας ουδέτερης χώρας, κρατώντας το μυστικό τόσο από το Κογκρέσο όσο και από το αμερικανικό κοινό. Ο Κίσιντζερ ενέκρινε περισσότερες από 3.800 βομβιστικές επιδρομές το 1969 και το 1970 καθώς και μεθόδους για να τις κρατήσει μακριά από οποιαδήποτε επίσημη καταγραφή, σύμφωνα με μια έκθεση του Πενταγώνου από το 1973. Με το προσωνύμιο «Επιχείρηση Μενού», ο βομβαρδισμός σκότωσε από 150.000 μέχρι 500.000 αμάχους.
Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου 1972, οι μακροχρόνιες ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις μεταξύ Ουάσιγκτον και Ανόι στο Παρίσι είχαν καταρρεύσει. Ο Νίξον διέταξε αμερικανικά βομβαρδιστικά B-52 να βομβαρδίσουν την πρωτεύουσα του Βορείου Βιετνάμ, Ανόι, κατά την περίοδο των Χριστουγέννων, προκαλώντας διαμαρτυρίες σε όλο τον κόσμο. Το Ανόι συμφώνησε να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις και οι Ειρηνευτικές Συμφωνίες του Παρισιού υπογράφηκαν στα τέλη Ιανουαρίου 1973. Όπως σημείωσε αργότερα ο Κίσιντζερ, «βομβαρδίσαμε τους Βορειοβιετναμέζους για να αποδεχτούν τις παραχωρήσεις μας».
Στερεώνοντας τον ρόλο του Κίσιντζερ σαν τον κορυφαίο δημόσιο άνδρα της Αμερικής, ο Νίξον έκανε την άνευ προηγουμένου κίνηση να τον διορίσει υπουργό Εξωτερικών το 1973, ενώ τον κράτησε και στο ρόλο του συμβούλου εθνικής ασφάλειας.
Εκείνο το φθινόπωρο, ο Κίσιντζερ προτάθηκε για το Νόμπελ Ειρήνης μαζί με τον επικεφαλής διαπραγματευτή του Βορείου Βιετνάμ, Λε Ντουκ Θο, επειδή «διαπραγματεύτηκαν από κοινού μια κατάπαυση του πυρός στο Βιετνάμ το 1973». Πολλοί ήταν εξοργισμένοι που ο Κίσιντζερ –ο ιθύνων νους στην ενορχήστρωση των «χριστουγεννιάτικων βομβαρδισμών»– ανταμείφθηκε επειδή ηγήθηκε και των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων.
Ο Θο αρνήθηκε να δεχτεί το κοινό Νόμπελ με την αιτιολογία ότι ο Κίσιντζερ είχε παραβιάσει την ανακωχή.
Επιχείρηση Condor
Οι Ηνωμένες Πολιτείες ανησυχούσαν για τον ανερχόμενο σοσιαλισμό στη Χιλή. Η κομμουνιστική επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο στην Κούβα είχε ήδη κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου στην Ουάσιγκτον για την απειλή της σοβιετικής επιρροής στη Νότια Αμερική.
Όταν ο Σαλβαδόρ Αλιέντε, ένας αυτοαποκαλούμενος μαρξιστής και μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος, κέρδισε τις προεδρικές εκλογές του 1970, ο Κίσιντζερ προέτρεψε τον Νίξον να εργαστεί για να τον υπονομεύσει. Η CIA, σε συνεργασία με τις επαφές της Χιλής, υποκίνησε με επιτυχία ένα πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Αλιέντε το 1973. Αυτό περιελάμβανε την επίβλεψη μυστικών επιχειρήσεων από τον Κίσιντζερ – όπως η αποτυχημένη απαγωγή του Χιλιανού στρατηγού Ρενέ Σνάιντερ που κατέληξε στη δολοφονία του- για την αποσταθεροποίηση της Χιλής. «Κάνατε μεγάλη υπηρεσία στη Δύση ανατρέποντας τον Αλιέντε», είπε αργότερα ο Κίσιντζερ στον στρατηγό Αουγκούστο Πινοσέτ. Ο Πινοσέτ αναδείχθηκε ως νέος ηγέτης της Χιλής, ξεκινώντας μια εκστρατεία με στόχο ύποπτους «κομμουνιστές» και «σοσιαλιστές». Περισσότεροι από 4.000 άνθρωποι θα σκοτωθούν ή θα εξαφανιστούν» και σχεδόν 40.000 θα γίνονταν πολιτικοί κρατούμενοι κατά τη διάρκεια της 17χρονης δικτατορίας του.
Ο Κίσιντζερ απέρριψε επανειλημμένα τις ανησυχίες για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από το καθεστώς του Πινοσέτ που προέρχονται από το δικό του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και τις αναφορές για εκτελέσεις μετά το πραξικόπημα, λέγοντας σε έναν βουλευτή: «Νομίζω ότι πρέπει να καταλάβουμε την πολιτική μας – ότι όσο δυσάρεστα κι αν ενεργεί, αυτή η κυβέρνηση είναι καλύτερη για εμάς από ό,τι ήταν εκείνη του Αλιέντε».
Καθ’ όλη τη διάρκεια των δεκαετιών του 1970 και του ’80, οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστήριξαν στρατιωτικές δικτατορίες σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική που ήταν υπεύθυνες για τη δολοφονία, τον βιασμό, τον βασανισμό και την «εξαφάνιση» χιλιάδων πολιτικών αντιπάλων. Ξεκινώντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η Αργεντινή, η Βολιβία, η Βραζιλία, η Χιλή, ο Ισημερινός, η Παραγουάη και η Ουρουγουάη καθιέρωσαν την Επιχείρηση Condor, μια συμφωνία ανταλλαγής πληροφοριών αφιερωμένη στην εξάλειψη πολιτικών αντιπάλων που χαρακτηρίστηκαν ως «τρομοκράτες» με την υποστήριξη των ΗΠΑ. Οι δραστηριότητες της επιχείρησης Condor οργανώθηκαν εν μέρει μέσω της αμερικανικής βάσης στον Παναμά. Ωστόσο, υπήρχαν ενδείξεις ήδη από το 1976 ότι τα κράτη που συμμετείχαν στον Condor είχαν προχωρήσει πέρα από την ανταλλαγή πληροφοριών και τώρα σχεδίαζαν να πραγματοποιήσουν στοχευμένες δολοφονίες πολιτικών προσώπων στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένης της Ουάσιγκτον, του Λονδίνου και του Παρισιού.
Ένα στρατιωτικό πραξικόπημα στην Αργεντινή την ίδια χρονιά δημιούργησε το σκηνικό για τον «Βρώμικο πόλεμο» της χώρας, όταν σχεδόν 9.000 άνθρωποι «εξαφανίστηκαν», σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ενώ οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανεβάζουν τον αριθμό κοντά σε 30.000.
Ο βαθμός της συναίνεσης των ΗΠΑ στη βάναυση καταστολή του καθεστώτος της Αργεντινής δεν ήταν γνωστός μέχρι αυτόν τον αιώνα, με έγγραφα που αποχαρακτηρίστηκαν το 2004 αποκαλύπτοντας ότι το 1976 ο Κίσιντζερ είχε υποσχεθεί στη χούντα: «Δεν θα σας προκαλέσουμε περιττές δυσκολίες».
Ο Κίσιντζερ υποστήριξε επίσης επιχειρήσεις γενοκτονίας στο Πακιστάν και την Ινδονησία. Στην πρώτη περίπτωση, ο Νίξον και ο σύμβουλός του για την εθνική ασφάλεια υποστήριξαν έναν δικτάτορα που — σύμφωνα με εκτιμήσεις της CIA — έσφαξε εκατοντάδες χιλιάδες αμάχους. Στη δεύτερη περίπτωση, ο Φορντ και ο Κίσιντζερ έδωσαν στον πρόεδρο Σουχάρτο το πράσινο φως για μια εισβολή στο Ανατολικό Τιμόρ που είχε ως αποτέλεσμα περίπου 200.000 θανάτους — περίπου το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού.
Διπλωματία στη Μέση Ανατολή
Καθώς το σκάνδαλο Watergate κυριάρχησε στα πρωτοσέλιδα από την άνοιξη του 1972 μέχρι την παραίτηση του Νίξον το 1974, ο Κίσινγκερ συνέχισε να επιδιώκει τους στόχους εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης, ιδίως στη Μέση Ανατολή. Ο Αραβοϊσραηλινός πόλεμος του Οκτωβρίου 1973 μεταξύ Αιγύπτου, Ισραήλ και Συρίας – γνωστός και ως Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ – και το επακόλουθο εμπάργκο πετρελαίου που επιβλήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν επικεντρώσει εκ νέου την προσοχή των ΗΠΑ στην περιοχή. Ο Κίσιντζερ ξεκίνησε έναν γύρο «διπλωματίας διαμεσολάβησης», συναντώντας απευθείας τους περιφερειακούς ηγέτες ως μεσολαβητής της ειρήνης σε μια σειρά από σύντομα ταξίδια. Βοήθησε στη διαπραγμάτευση της αποσυμπίεσης των σχέσεων Αιγύπτου-Ισραήλ τον Ιανουάριο και, μετά από μια σειρά σκληρών διαπραγματεύσεων για το έδαφος, εξασφάλισε μια συμφωνία Συρίας-Ισραήλ τον Μάιο.
Η διπλωματία του Κίσιντζερ πυροδότησε επίσης πόλεμο στην Αγκόλα και παρέτεινε το απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Στη Μέση Ανατολή, ξεπούλησε τους Κούρδους στο Ιράκ και άφησε την περιοχή στο χάος, δημιουργώντας το έδαφος για κρίσεις που συνεχίζουν να πλήττουν την ανθρωπότητα μέχρι σήμερα.
Ο Νίξον παραιτήθηκε στις 9 Αυγούστου 1974 και ο αντιπρόεδρος Τζέραλντ Φορντ ανέλαβε την προεδρία. Ο Φορντ κράτησε τον Κίσιντζερ στον ασυνήθιστο διπλό του ρόλο τόσο ως σύμβουλος εθνικής ασφάλειας όσο και ως υπουργό Εξωτερικών.
Μια δημοσκόπηση της Gallup τον Δεκέμβριο του 1974 βρήκε ότι ο Κίσιντζερ ήταν «ο άνθρωπος με τον περισσότερο θαυμασμό στην Αμερική» για δεύτερη συνεχή χρονιά. Αλλά τον επόμενο χρόνο, η δυσαρέσκεια είχε αυξηθεί τόσο στο Κογκρέσο όσο και στο κοινό για το γεγονός ότι ο Κίσιντζερ κατείχε δύο θέσεις. Ο Φορντ όρισε τον αναπληρωτή του Κίσιντζερ στο Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας για να αναλάβει ως σύμβουλος εθνικής ασφάλειας, διατηρώντας τον Κίσιντζερ στο ρόλο του κορυφαίου διπλωμάτη.
Ο Κίσιντζερ άφησε την επίσημη δημόσια ζωή το 1977 καθώς ο Τζίμι Κάρτερ ανέλαβε την προεδρία, αλλά παρέμεινε ενεργός στα παρασκήνια της χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ ως μέλος του Συμβουλευτικού Συμβουλίου Εξωτερικών Πληροφοριών του Προέδρου και του Συμβουλίου Αμυντικής Πολιτικής, μεταξύ άλλων κυβερνητικών υπηρεσιών. Ίδρυσε την Kissinger Associates, μια ιδιωτική εταιρεία συμβούλων στρατηγικής και επενδύσεων, το 1982.
Διαβάστε σχετικά: Rolling Stone για Κίσιντζερ: «Πέθανε τελικά ο εγκληματίας πολέμου και αγαπημένος της κυρίαρχης τάξης»
Προσπάθειες λογοδοσίας
Στα χρόνια μετά την αποχώρηση του Κίσιντζερ από τη δημόσια ζωή, γίνονταν συχνές επαναξιολογήσεις της κληρονομιάς του, με κάποιους να τον χαρακτηρίζουν εγκληματία πολέμου για τη συμμετοχή του σε παράνομες ενέργειες των ΗΠΑ στο εξωτερικό. Αλλά οι προσπάθειες να τον καλέσουν να λογοδοτήσει ήταν ανεπιτυχείς.
Κατά τη διάρκεια μιας διαμονής του Μαΐου 2001 στο ξενοδοχείο Ritz στο Παρίσι, ο Κίσιντζερ κλήθηκε να εμφανιστεί στο δικαστήριο την επόμενη μέρα για να ανακριθεί από τον δικαστή Ροζέ Λελουάρ σχετικά με την εξαφάνιση πέντε Γάλλων πολιτών υπό τον στρατηγό Πινοσέτ στη Χιλή. Αντί να εμφανιστεί, ο Κίσιντζερ έφυγε γρήγορα από τη γαλλική πρωτεύουσα.
Την ίδια εβδομάδα, ο δικαστής Ροδόλφο Κοράλ από την Αργεντινή ζήτησε την κατάθεση του Κίσιντζερ σχετικά με την εμπλοκή των ΗΠΑ στην επιχείρηση Condor. Ο Κίσιντζερ αρνήθηκε να απαντήσει.
Ο Χιλιανός δικαστής Γκουσμάν υπέβαλε ερωτήσεις στις αρχές των ΗΠΑ το φθινόπωρο του 2001 ζητώντας τη μαρτυρία του Κίσιντζερ για την εξαφάνιση του Αμερικανού πολίτη Τσαρλς Χόρμαν τις πρώτες μέρες του Πινοσέτ. Το αίτημά του επίσης δεν έλαβε απάντηση.
Ο ισπανός δικαστής Μπαλτασάρ Γκαρθόν, με την υποστήριξη δικαστών στη Γαλλία, ζήτησε από την Ιντερπόλ να κρατήσει τον Κίσιντζερ για ανάκριση σχετικά με εγκλήματα που διαπράχθηκαν υπό τον Πινοσέτ καθώς συμμετείχε σε συνέδριο τον Απρίλιο του 2002 στο Λονδίνο. Ο Κίσιντζερ έφυγε από την πόλη ανενόχλητος.
Στο κατηγορητήριο του 2001, «The Trial of Henry Kissinger», ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Κρίστοφερ Χίτσενς ζήτησε τη δίωξη του Κίσιντζερ «για εγκλήματα πολέμου, για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και για αδικήματα κατά του κοινού ή εθιμικού ή διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένης της συνωμοσίας για διάπραξη φόνου, απαγωγής, και βασανιστήρια» από την Αργεντινή, το Μπαγκλαντές, τη Χιλή και το Ανατολικό Τιμόρ μέχρι την Καμπότζη, το Λάος, την Ουρουγουάη και το Βιετνάμ.
Καθώς οι εκκλήσεις για δικαιοσύνη συνέχιζαν να αυξάνονται, ο δικηγόρος του Κίσιντζερ υποστήριξε επανειλημμένα ότι οποιεσδήποτε ερωτήσεις σχετικά με ενέργειες που έκανε ο πελάτης του «υπό την ιδιότητά του ως υπουργός Εξωτερικών» θα πρέπει να απευθύνονται στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ.
