Ο καθηγητής Δημόσιας Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο εξηγεί γιατί καταγράφονται θρίαμβοι και αποσιωπούνται αλήθειες στη συλλογική μνήμη.
Εχουμε παρατηρήσει στις παρελάσεις που έδειχνε η τηλεόραση για την 25η Μαρτίου να συμμετέχουν μακεδονομάχοι ή ανάπηροι του αλβανικού μετώπου. Το παρελθόν παρήλαυνε χωρίς συνάφεια, προκαλώντας σύγχυση στα παιδικά μυαλά, αλλά με συνέχεια, βοηθώντας να εντάξουμε γεγονότα σε μια αλληλουχία στο μυαλό μας. Αυτός είναι και ο κύριος στόχος των επετείων: η διαμόρφωση επίσημης μνήμης και η πρόσληψη συλλογικής εθνικής ταυτότητας, όπως διακηρύσσει ο συλλογικός τόμος «Εθνικές επέτειοι. Μορφές διαχείρισης της μνήμης και της Ιστορίας» που κυκλοφόρησε σε επιμέλεια των καθηγητών Χάρη Αθανασιάδη (Δημόσια Ιστορία, Πάντειο Πανεπιστήμιο) και Πολυμέρη Βόγλη (Κοινωνική Ιστορία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).
Τα μνημεία της εθνικής αντίστασης και οι εορτασμοί μνήμης για την εξέγερση του Πολυτεχνείου δέχονται επιθέσεις. Στους πολέμους της μνήμης πόσο ρόλο παίζει η αντοχή τους στον χρόνο και το γεγονός ότι στηρίχτηκαν πρώτα και κύρια «από τα κάτω», παρότι επιβλήθηκαν και δικαιώθηκαν κάποια στιγμή με διοικητικό διάταγμα;
Το Πολυτεχνείο ενοχλεί τη συντηρητική ελίτ, διότι της θυμίζει κάτι που θέλει να ξεχνάει και κάτι που προτιμά να αγνοεί. Θέλει να ξεχνάει ότι ήταν απούσα από τις δύο πιο κρίσιμες αντιστασιακές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας μας. Στη διάρκεια της Κατοχής κατέφυγε στο Κάιρο, στη δικτατορία προτίμησε τη σιωπή. Προτιμά επίσης να αγνοεί πως η κοινωνία δεν αλλάζει μόνο με κινήσεις κορυφής, αλλάζει επίσης με τη δράση των κοινωνικών κινημάτων. Η πρώτη δεκαετία της μεταπολίτευσης με το ριζοσπαστικό της πνεύμα επέτρεψε τόσο την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης (που άντεξε στη συλλογική μνήμη επί σαράντα έτη παρά τον κρατικό στιγματισμό της) όσο και την ανάδειξη του Πολυτεχνείου σε ισχυρή επέτειο, παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης Καραμανλή να περιορίσει τη δυναμική της. Το Πολυτεχνείο διαφέρει από τις άλλες δύο επετείους διότι δεν υμνεί το έθνος αλλά τη δημοκρατία. Από αυτή την πλευρά θυμίζει την 3η Σεπτέμβρη του 1843, την ξεχασμένη σήμερα επέτειο του συντάγματος. Είναι κατά το ήμισυ θεσμοθετημένη (εφόσον έγινε σχολική γιορτή) και κατά το ήμισυ κινηματική (εφόσον αντέχει ως πορεία μνήμης και διεκδίκησης). Είναι επέτειος αλλά όχι εθνική επέτειος, αν και θα μπορούσε να ιδωθεί ως τέτοια εφόσον ανανοηματοδοτεί το ελληνικό έθνος εμβολιάζοντάς το με την αντίσταση και τη δημοκρατία. Αλλά ίσως αυτός να είναι ακόμη ένας λόγος για την κυβερνητική δυσανεξία και τις έμμεσες και άμεσες επιθέσεις που δέχεται στις μέρες μας.
Μπαίνουν σε αντιπαράθεση το ηρωικό «Οχι» και η απελευθέρωση της Αθήνας μετά τον αιματηρό πολιτικό αγώνα του ΕΑΜ στην πόλη;
Η 28η Οκτωβρίου, η επέτειος ενός απρόσμενα νικηφόρου πολέμου, άρχισε να γιορτάζεται ήδη από τα χρόνια της Κατοχής με διαδηλώσεις, απεργίες και συγκρούσεις με τις δυνάμεις Κατοχής – η επέτειος γινόταν αφορμή για αντιστασιακές δράσεις. Η Απελευθέρωση γιορτάστηκε επίσης επισήμως μία εβδομάδα μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, στις 18 Οκτωβρίου 1944. Στη μορφή και στο περιεχόμενο αυτής της πρώτης επετείου κυριάρχησαν η οπτική και η αισθητική του ΕΑΜ, σχεδόν αναπόφευκτα εφόσον αυτό υπήρξε η βασική αντιστασιακή οργάνωση της χώρας. Εκείνη τη στιγμή φάνταζε πολύ ισχυρό το ενδεχόμενο να καθιερωθεί μια επέτειος που θα αναδείκνυε ως αδιάσπαστο συνεχές το έπος του ’40, την Αντίσταση και την Απελευθέρωση. Ομως ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά, η ήττα του ΕΑΜ και η παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και όλα άλλαξαν. Εκτοτε η επέτειος περιορίστηκε μόνο στο έπος του ’40, το οποίο είχε τη λαϊκή υποστήριξη αλλά προσφερόταν ταυτόχρονα για την ανάδειξη του ρόλου του Μεταξά, μιας μορφής πολλαπλά συμβατής με το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς.
Και τότε αποσιωπήθηκε άλλος ένας εμφύλιος. Η επίσημη διήγηση αποκρύπτει τους εμφύλιους και την κακοδιαχείριση στον πόλεμο για την ανεξαρτησία. Ο σκοπός της «εθνικής διαπαιδαγώγησης» αγιάζει τα μέσα; Μπορούμε στο όνομά της να θυσιάζουμε την αλήθεια και την ακρίβεια των ιστορικών γεγονότων;
Ο ιστορικός επισκέπτεται το παρελθόν προκειμένου να ανασυνθέσει με εγκυρότητα κρίσιμες όψεις του. Συνεπώς δεσμεύεται από τις μεθόδους και τα εργαλεία που έχει αναπτύξει η Ιστορία στον ενάμιση αιώνα που υπάρχει ως επιστήμη. Εάν μελετά την Επανάσταση του 1821, ασφαλώς δεν μπορεί να αποκρύψει ούτε τους δύο εμφυλίους που ξέσπασαν στη διάρκειά της ούτε τα εσωτερικά και εξωτερικά δάνεια με τις χρήσεις και τις καταχρήσεις τους ούτε τις αντιφάσεις και τις παλινδρομήσεις αρκετών από τους πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές της, τα περιβόητα «καπάκια». Ασφαλώς ο ιστορικός γνωρίζει ότι τα φαινόμενα αυτά δεν αποτελούν ελληνικές ιδιαιτερότητες, εμφανίζονται σε όλες τις μεγάλες επαναστάσεις πλάι πλάι με τα υψηλά και τα ένδοξα. Είναι αναμενόμενα και υπ’ αυτή την έννοια «φυσιολογικά». Αλλά η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου, όπως κάθε εθνική επέτειος, αποσιωπά τα μελανά διότι δεν προσφέρονται για την ενστάλαξη εθνικής υπερηφάνειας στους νέους. Συμφωνώ, ωστόσο, ότι οι επέτειοι είναι ευκαιρίες για πιο κριτικές ματιές στο κοινό μας παρελθόν, για αναστοχασμό πάνω στη συλλογική μας ύπαρξη και για ανανέωση της εθνικής μας ταυτότητας, την οποία δεν πρέπει να αντιλαμβανόμαστε ως σταθερή και αναλλοίωτη.
Υπάρχει η δυνατότητα να νοηματοδοτήσει ιστορικές περιόδους στη συλλογική συνείδηση η μνημόνευση με ποικίλες εκδηλώσεις τόσο των δολοφονιών του Γρηγορόπουλου ή του Φύσσα όσο και της ετυμηγορίας για την καταδίκη της εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή;
Οι δολοφονίες του Γρηγορόπουλου και του Φύσσα είναι δύο γεγονότα που παρήγαγαν τους διακριτούς τόπους μνήμης των millennials της Αθήνας, οι τελετουργίες των οποίων διαφέρουν αισθητά από εκείνες της γενιάς του Πολυτεχνείου. Αν δει κανείς στο YouTube τους νέους και τις νέες να τραγουδάνε το «Αερικό» του Θανάση Παπακωνσταντίνου στα Εξάρχεια, στο μνημείο του Γρηγορόπουλου, θα ξαφνιαστεί από τον τρόπο που συνδυάζεται η υψωμένη γροθιά με μια ευαισθησία που σε κάνει να ανατριχιάζεις. Η επαναστατικότητα βυθίζεται παράξενα σε μια μελαγχολική μυσταγωγία. Παρότι τα δυο γεγονότα δεν διαθέτουν την έκταση και ένταση του Πολυτεχνείου, είναι πιθανό να αντέξουν στη συλλογική μνήμη, καθώς το πρώτο προοιωνίζεται την ανάδυση μιας νέας ακροδεξιάς κουλτούρας, ενώ με το δεύτερο επιβεβαιώνεται η κατίσχυσή της. Η καταδίκη του σκληρού πυρήνα της Χρυσής Αυγής απομείωσε την άμεση πολιτική ισχύ αυτού του χώρου, μα διόλου δεν περιόρισε την ιδεολογική του διάχυση, η οποία ποτίζει επικίνδυνα κρίσιμους κρατικούς θεσμούς. Οσοι νέοι και λιγότερο νέοι συνεχίζουν να ονειρεύονται μια κοινωνία δικαίου και ελευθερίας έχουν να παλέψουν με τον δικό τους πιο διάχυτο και γι’ αυτό λιγότερο ορατό εχθρό.
INFO
Το βιβλίο «Εθνικές επέτειοι. Μορφές διαχείρισης της μνήμης και της ιστορίας» σε επιμέλεια Πολυμέρη Βόγλη και Χάρη Αθανασιάδη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Το βιβλίο θα παρουσιάσουν στις 5.12.2023 στο Ετερον (Λεωκορίου 38-40, Αθήνα, στις 19.00) η πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου Χριστίνα Κουλούρη και οι επιμελητές
