Υπεροψία και κυνισμός τα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά των «γαλαζοαίματων» του καπιταλισμού.
14 Μαΐου 1962. «Ήταν μια μέρα ηλιόλουστη και η Σοφία ήταν όμορφη. Το νυφικό της ήταν ένα δαντελλένιο όνειρο. Τη μακρυά ουρά κρατούσαν 6 παράνυμφοι, [ενώ] έξη νέοι κρατούσαν τα στέφανα επάνω από τα κεφάλια του νεαρού ζεύγους. […] Από τους εξώστες έπεφταν […] ροδοπέταλα, που μέσα στο λαμπρό φως, έμοιαζαν σαν χιονονιφάδες…». Νύφη η Ελληνίδα πριγκίπισσα Σοφία, γαμπρός ο Ισπανός πρίγκιπας Χουάν Κάρλος.
Η βασίλισσα Φρειδερίκη θα ήθελε πολύ αυτές οι αναµνήσεις της να περάσουν στα βιβλία της Ιστορίας, καταπώς συνέβαινε στον Μεσαίωνα και όπως συµβαίνει ακόµη στα παραµύθια της Disney. Ξέχωρα άλλωστε απ’ όσα ξόδεψε για τις περίλαµπρες τελετές, πίεσε την κυβέρνηση να προικίσει τη Σοφία µε γερό κονδύλι από τον κρατικό προϋπολογισµό. Ο Κωνσταντίνος Καραµανλής µουρµούρισε κάτι για πολιτικό κόστος, µα ενέδωσε – όφειλε τον πρωθυπουργικό του θώκο περισσότερο στον θρόνο παρά στον λαό.
Ατυχώς για τη Φρειδερίκη, στη συλλογική µνήµη δεν χαράχτηκε ο γάµος της κόρης της αλλά αυτό που συνέβαινε τις ίδιες ηµέρες στους δρόµους της πρωτεύουσας: φοιτητές και µαθητές διαδήλωναν µε κεντρικά συνθήµατα «15% για την παιδεία», «Να σπουδάζουν κι οι φτωχοί» και, το ενοχλητικότερο όλων, «Προίκα στην παιδεία και όχι στη Σοφία». Οι πολλοί διεκδικούσαν να ορίζουν τις προτεραιότητες, τι ήταν άξιο και τι ανόητο. Ανόητες ήταν οι βασιλικές ποµπές, άξιο το δικαίωµα στη µόρφωση όλων.
Την ίδια περίπου εποχή ένας Γάλλος κοινωνιολόγος, ο Πιερ Μπουρντιέ, ολοκλήρωνε την έρευνά του για την πρόσβαση των διάφορων κοινωνικών στρωµάτων στην ανώτατη εκπαίδευση. Η έρευνα εκδόθηκε το 1964 µε τον κάπως θεατρικό τίτλο «Οι κληρονόµοι». Ο γιος ενός ανώτερου στελέχους του κράτους ή µιας µεγάλης επιχείρησης –διαπίστωνε ο Μπουρντιέ– έχει δύο φορές περισσότερες πιθανότητες να µπει στο πανεπιστήµιο από τον γιο ενός µεσαίου στελέχους, σαράντα φορές περισσότερες από τον γιο ενός εργάτη εργοστασίου και ογδόντα φορές περισσότερες από τον γιο ενός εργάτη γης. Και αυτό –συνέχιζε– εντείνεται όσο περνάµε από σχολές χαµηλού κύρους προς τις «µεγάλες σχολές» που διασφαλίζουν επαγγελµατικές προοπτικές και κοινωνική αναγνώριση. Εκτός από τα περιουσιακά στοιχεία οι γόνοι της ανώτερης τάξης κληρονοµούν επίσης την προνοµιακή πρόσβαση στους πιο σηµαντικούς από τους εκπαιδευτικούς θεσµούς.
Στις δυο τρεις επόµενες δεκαετίες εκπονήθηκαν εκατοντάδες έρευνες όπως αυτή του Μπουρντιέ σε όλες τις χώρες της ∆ύσης και όλες τους κατέληγαν στο ίδιο απογοητευτικό συµπέρασµα: το σχολείο παρότι επίσηµα λειτουργεί στη βάση της αξιοκρατίας, συνεισφέρει καθοριστικά στην αναπαραγωγή της κοινωνικής θέσης, τη διαγενεακή µεταβίβαση των προνοµίων.
Λίγα χρόνια µετά τον Μπουρντιέ τα αιτήµατα για γενίκευση της εκπαίδευσης βρήκαν έναν απρόσµενο υποστηρικτή. Ξεκινώντας από εντελώς διαφορετική πολιτική και ιδεολογική αφετηρία ο Αµερικανός οικονοµολόγος Θίοντορ Σουλτς εξέδωσε ένα βιβλίο-συνταγή προς τις κυβερνήσεις, το «Επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο». Οι γνώσεις και οι δεξιότητες των ανθρώπων συνεισφέρουν στην οικονοµική ανάπτυξη εξίσου σηµαντικά µε το παραδοσιακό κεφάλαιο. Επενδύστε στην εκπαίδευση και την έρευνα, παρότρυνε.
Κάπως έτσι η πίεση των κάτω συνάντησε την αποδοχή των πάνω και τα πανεπιστήµια άρχισαν να ανοίγουν τις πόρτες τους για ολοένα και περισσότερους. Στην Ελλάδα του 1960 οι φοιτητές αριθµούσαν περίπου 26.000. Σήµερα, εβδοµήντα χρόνια αργότερα, ανέρχονται σε 730.000, εκ των οποίων οι 100.000 είναι µεταπτυχιακοί. Κατέχουµε τη 13η θέση στην Ευρώπη· πιο κάτω από τη Γαλλία, πιο πάνω από τη Γερµανία. Καλή θέση για µια χώρα που σε όλους τους υπόλοιπους δείκτες αγκοµαχά στις τελευταίες αράδες.
Καλή για όλους; Ως φαίνεται, όχι. Ο επικεφαλής του οικονοµικού επιτελείου του πρωθυπουργού εξέφρασε µε αφοπλιστική ειλικρίνεια τη δυσθυµία της άρχουσας τάξης για την είσοδο των πολλών στον εκπαιδευτικό στίβο. «Εγώ» είπε «δεν θα προσλάµβανα κάποιον µε διδακτορικό αν µου έκανε αίτηση, γιατί δείχνει ότι πιθανώς να είναι κάποιος άνθρωπος ο οποίος δεν έχει απαραιτήτως όρεξη για δουλειά». Λεπτοµέρεια: παρότι διδάκτορας και ο ίδιος, δεν εµπίπτει στον κανόνα του ανόρεκτου, εφόσον κατανοεί εαυτόν αυτονοήτως ως εργοδότη. Ο ίδιος και οι όµοιοί του δεν κινδυνεύουν από την οικονοµική ύφεση.
Η οικονοµική ύφεση σαρώνει την Ευρώπη εδώ και δυο τρεις δεκαετίες, ενώ η κραταιά σοσιαλδηµοκρατία συρρικνώθηκε όταν δεν µεταλλάχτηκε στο αντίθετό της. Στο κενό που άφησε αναφύεται ξανά η έγνοια των ισχυρών να ανακόψουν την κοινωνική κινητικότητα – να ανακόψουν την πίεση για κοινωνική κινητικότητα. Μην ψάχνετε τη φανταχτερή βασίλισσα, µην ψάχνετε τους πρίγκιπες. Τον άχρωµο τεχνοκράτη αναζητήστε. ∆εν του φαίνεται, µα έχει την ίδια υπεροψία µε τους πάλαι ποτέ ευγενείς, την ίδια εµµονή να υπενθυµίζει στους πολλούς τη θέση που τους αναλογεί. Και καταφανώς µεγαλύτερο κυνισµό από εκείνους.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
