Ένας βαθιά αστόχαστος πρωθυπουργός και ένα χαμόγελο ηλίθιας αισιοδοξίας που βρήκε τον κάτοχό του.
«Τα εικοσιπέντε µου χρόνια συνωστισµένα σε δεκαετίες διωγµών και στερήσεων –
Όχι, δε θα σας κάνω τη χάρη να σας συνηθίσω, να βολευτώ µαζί σας.
∆εν προσαρµόζοµαι στο θάνατο.
Και συ σταµάτα το χαµόγελο αυτής της ηλίθιας αισιοδοξίας»
Τα λόγια αυτά θα µπορούσαν να είναι βολές ενός οργισµένου νέου στον επιδεικτικά ανέµελο πρωθυπουργό µας. Ενός στοχαστικού νέου στον απελπιστικά αστόχαστο πρωθυπουργό µας. Με τον τρόπο που κατέχει η τέχνη να διπλώνει τον χρόνο, οι φράσεις αυτές, γραµµένες από τον εξόριστο Τίτο Πατρίκιο στον Αϊ-Στράτη το 1953, θα ταίριαζε να γίνουν η αυθεντική κραυγή της σηµερινής νεολαίας που θα διέλυε το επίπλαστο χαµόγελο των τεχνολόγων της επικοινωνίας και θα αποκάλυπτε την απεχθή γκριµάτσα µιας κυνικής εξουσίας.
Ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος µεταφέρθηκε από τη Μακρόνησο στον Αϊ-Στράτη το 1952. Ενα δυο χρόνια νωρίτερα είχαν περάσει από εκεί ο Ρίτσος, ο Λειβαδίτης, ο Κατράκης και αρκετοί ακόµη της προοδευτικής διανόησης, ανάµεσα σε τρεις περίπου χιλιάδες αφανείς αγωνιστές της Αριστεράς. Ο Εµφύλιος είχε τελειώσει το 1949, αλλά ήταν σαν να µην είχε τελειώσει. Ελέγχοντας τους κατασταλτικούς µηχανισµούς η ∆εξιά κέρδιζε στη βία. Παρότι ήλεγχε και τους ιδεολογικούς µηχανισµούς συνέχιζε να χάνει στην ιδεολογία. Και όσο έχανε στην ιδεολογία τόσο αύξανε τη θεσµική βία. Η ιστορία αυτή θα τραβήξει µε υφέσεις και εξάρσεις για 25 χρόνια.
Όπως και άλλοι τόποι εξορίας, πριν ακόµη από τον Εµφύλιο ο Αϊ-Στράτης στοίχειωνε την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Ανάµεσα στο 1935 και το 1943 πέρασαν από εκεί περίπου 950 άτοµα. Οκτώβριος του 1935 το πρώτο µεγάλο κύµα: δεκάδες δέσµιοι αριστεροί και δηµοκράτες, θύµατα του στρατηγού Κονδύλη που κατέλαβε διά της βίας την εξουσία. Ανάµεσά τους ο παιδαγωγός ∆ηµήτρης Γληνός και ο ποιητής Κώστας Βάρναλης. Οι σκηνές στον Αϊ-Στράτη, στηµένες ειρωνικά πλάι στον χείµαρρο Παραδείση, πύκνωσαν µε τον Μεταξά που έβλεπε τους εξόριστους πιο επικίνδυνους ακόµη και από τους εισβολείς. Στον πόλεµο του ’40 πολλοί δήλωσαν πρόθυµοι για το µέτωπο – τους κράτησε εξόριστους. Τον Απρίλιο του ’41, ενώ οι Γερµανοί είχαν φτάσει στην Αθήνα, οι χωροφύλακες στον Αϊ-Στράτη δεν διανοήθηκαν την απελευθέρωση των οµοεθνών τους. Πυροβόλησαν εν ψυχρώ, σκότωσαν τρεις, τραυµάτισαν δύο, παρέδωσαν τους υπόλοιπους στις κατοχικές δυνάµεις. Ο µεγάλος λιµός του χειµώνα βρήκε περί τους 100 ακόµη στο αποµονωµένο νησί – 33 δεν άντεξαν. Τον Ιούνιο του 1943 οι τελευταίοι 62 απέδρασαν µε καΐκι του ΕΛΑΝ. Για όλα τούτα και άλλα παρόµοια ο Αϊ-Στράτης καταγράφηκε στη συλλογική µας µνήµη ως τόπος µνήµης των αγώνων και θυσιών για πολιτική δηµοκρατία και κοινωνική ισότητα.
Σε αυτό τον τόπο διάλεξε να πάει την ηµέρα των Φώτων ο πρωθυπουργός. Μα προέβη σε δηλώσεις που καθιστούν τις γραµµές ανάµεσα σε θύτες και θύµατα θολές και ασαφείς. «Θέλησα σήµερα» είπε, «αυτή την πολύ σηµαντική ηµέρα για την ορθοδοξία, να βρεθώ στον ακριτικό Αϊ-Στράτη, έναν τόπο µε βαριά ιστορία. Ενα τοπόσηµο διχασµού και δοκιµασίας, το οποίο µετατρέπεται όµως σε ένα ορόσηµο ενότητας και αισιοδοξίας». ∆εν αρκεί η άγνοια, όσο ογκώδης κι αν είναι· χρειάζεται αληθινό θράσος να συρρικνώσεις την εµπειρία της εξορίας σε µια ατυχή και ανεξήγητη δίνη «διχασµού και δοκιµασίας». Θέλει αβάσταχτη ελαφρότητα να νοηµατοδοτείς τον Αϊ-Στράτη ως ανώδυνο «ορόσηµο ενότητας και αισιοδοξίας». Θέλει ασύγγνωστη πλάνη να βουτήξεις το βαθιά πολιτικό παρελθόν στα νερά του Ιορδάνη – δεν υπήρχε θεός στους τόπους της εξορίας.
∆εν είναι πως η µνήµη οφείλει να µένει διχαστική και αναλλοίωτη. Είναι που οι νέες νοηµατοδοτήσεις απαιτούν ιστορική συνείδηση, κριτικό αναστοχασµό, αυτόν κυρίως που στρέφεται στα οικεία µελανά· προϋποθέτουν πραγµατική έγνοια για µια πορεία που θα περιέχει τους ηττηµένους – όχι ως άτοµα, που άλλωστε πλέον δεν υπάρχουν, αλλά ως κινήµατα που πάλευαν για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Αν η κατεύθυνση αυτή σε βρίσκει ενάντιο ή σε αφήνει αδιάφορο, δεν χρειάζεσαι τον Αϊ-Στράτη. Αν θέλεις να κολακέψεις τους ακροδεξιούς συνοδοιπόρους σου, υπάρχει ο Μελιγαλάς. Αν θέλεις να συσφίξεις τις σχέσεις σου µε το χριστεπώνυµον πλήθος, το Αγιονόρος. Για την ανυποψίαστη νεολαία του Instagram αρκούν οι σέλφι από τις Μυκόνους. Για την εστέτ διανόηση που σε στήριξε, µια επίσκεψη στη Λυρική. Αν θέλεις αναπτυξιακό success στόρι, προχώρα το Ελληνικό. Και αν ονειρεύεσαι πριγκιπικά µεγαλεία, φωτογραφίες από αλπικά σαλέ, σε αυτούς τους δρόµους να γυρνάς. Στους τόπους που γνωρίζεις να πας. Ο Αϊ-Στράτης κουβαλάει βαρύ φορτίο, δεν είναι για σε. Να τον φοβάσαι τον Αϊ-Στράτη.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
