Οι «Κυνηγοί» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, η προσέγγιση της Δεξιάς στη σχολική ιστορία της Αντίστασης και ο Στρατής Τσίρκας.
Το 1977, παραµονή Πρωτοχρονιάς, πέντε κυνηγοί βρίσκουν στα χιονισµένα βουνά των Ιωαννίνων έναν νεκρό αντάρτη που παραδόξως το αίµα του κυλούσε ζεστό ακόµη από τις ανοιχτές πληγές. «Αυτή η ιστορία τελείωσε το 1949» σχολιάζει ανήσυχος ο ένας. «Το γεγονός ότι αυτός βρίσκεται µπροστά µας είναι ένα ιστορικό λάθος».
Οι πέντε κυνηγοί µεταφέρουν τον αντάρτη στο αποµονωµένο ξενοδοχείο όπου µέλλει να γιορτάσουν την αλλαγή του χρόνου. Οι τρεις από αυτούς ήταν µέλη της τοπικής ελίτ: ο νοµάρχης, ο στρατηγός, ο βιοµήχανος. Οι άλλοι δυο αναρριχώµενοι: ο ξενοδόχος, δωσίλογος πλουτίσας επί Κατοχής, και ο εργολάβος, αριστερός που ανένηψε και πρόκοψε εν εθνικοφροσύνη. Συσκέπτονται, προτείνουν και αντιπροτείνουν, ρίχνουν ευθύνες ο ένας στον άλλο, διαφωνούν. Πλησιάζουν όµως τα µεσάνυχτα και οι γυναίκες τους φτάνουν ντυµένες κατάλληλα για την περίσταση. Οι κυνηγοί κρύβουν τον νεκρό στο βάθος της σκηνής, η ορχήστρα ανεβαίνει στο πάλκο και ενώ αφήνονται στα ροµαντικά βαλσάκια και αποδιώχνουν προσώρας τις Ερινύες, ζωσµένοι µαυροσκούφηδες εισβάλλουν στο κέντρο, ο αντάρτης ξυπνά και ως αρχάγγελος εκδικητής απαγγέλλει κατηγορίες, καταδικάζει εις θάνατον και εκτελεί στο όνοµα της Κυβέρνησης του Βουνού.
Αλλαγή πλάνου. Ολοι ξαναβρίσκονται στην πρότερη θέση τους. Όρθιοι στην πίστα και ο αντάρτης πάντα νεκρός στο βάθος της σκηνής. ∆εν ήταν παρά εφιάλτης, φαντάσµατα που αναδύονται από το αποδιωγµένο παρελθόν. Αλλά γιατί ξανάρχονται οι φόβοι, γιατί ξεπηδάνε οι καταπιεσµένες µνήµες; Στο κάτω κάτω νικητές ήταν αυτοί, αυτοί ορίζουν τη χώρα. Σαν ξηµερώνει, οι πέντε κυνηγοί κουβαλάνε ξανά και απιθώνουν τον αντάρτη στη χιονισµένη πλαγιά, εκεί όπου τον βρήκαν. Μένουν για λίγο αναποφάσιστοι και ύστερα σκάβουν το χιόνι µανιασµένα, τον µισοθάβουν, µα το αίµα κατακόκκινο συνεχίζει να ρέει. Τον παρατάνε και συνεχίζουν την πορεία τους στο κατάλευκο τοπίο.
Πρόκειται ασφαλώς για την ταινία «Οι κυνηγοί» του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Ίσως δεν υπάρχει πιο ταιριαστή αλληγορία για τον τρόπο µε τον οποίο η ∆εξιά της µεταπολίτευσης διαχειρίστηκε την ταραγµένη δεκαετία του ’40 στο επίπεδο της σχολικής ιστορίας. Την παράτησε εκεί, όπως οι κυνηγοί τον αντάρτη, στις άγραφες κατάλευκες σελίδες. Τα εγχειρίδια της περιόδου 1974-84 αφηγούνταν τις περιπέτειες του έθνους µέχρι την ένδοξη στιγµή των Βαλκανικών Πολέµων. Η Αντίσταση, ο Εµφύλιος και αυτός ακόµη ο Εθνικός ∆ιχασµός απαλείφονταν βολικά – Ιστορία ήταν µόνο τα µακρινά, τα ακίνδυνα.
Όταν το 1982 ο Ανδρέας Παπανδρέου εισηγήθηκε στη Βουλή την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης η Νέα ∆ηµοκρατία του Ευάγγελου Αβέρωφ είχε αντιδράσει σθεναρά. Είκοσι χρόνια αργότερα όµως οι σκληρές αντιπαραθέσεις της δεκαετίας του ’80 φάνταζαν αρχαϊκή παθογένεια. Ο Κώστας Καραµανλής µετακίνησε τη δεξιά παράταξη προς το πολιτικό κέντρο: η Εθνική Αντίσταση ήταν τώρα αποδεκτή, µπορούσε άφοβα να εισαχθεί ακόµη και στα σχολεία. Το πιο εµβληµατικό από τα εγχειρίδια (γραµµένο το 2008 από πέντε ιστορικούς µε επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Σβολόπουλο, διευθυντή του Ιδρύµατος Καραµανλή) αφιέρωνε στην Κατοχή και την Αντίσταση τέσσερις σελίδες. Η αφήγηση, ισχνή και λιτή, ήθελε να µοιάζει αξιολογικά ουδέτερη: «Τις αρχικές µεµονωµένες πράξεις αντίστασης κατά του κατακτητή διαδέχτηκαν η σύσταση και η δράση ισχυρών µαζικών οργανώσεων, όπως ήταν, κατά σειρά σπουδαιότητας, το ΕΑΜ, ο Ε∆ΕΣ και η ΕΚΚΑ». Τη µερίδα του λέοντος καταλάµβαναν οι πηγές, ζυγισµένες και αυτές προσεκτικά: ο Ζέρβας καθρεπτικά µε τον Άρη, ο Σβορώνος διαδέχεται τον Κανελλόπουλο, ο Γοργοπόταµος και η Γέφυρα της Πλάκας ως σύµβολα συνεργασίας και ενότητας. Ολα τακτικά και τακτοποιηµένα. Και όσα δεν βολεύονταν, δωσίλογοι και εµφύλιοι, εξοβελισµένα.
Είναι άραγε αδύνατο το σχολείο να εµβαθύνει σε εκείνη την κρίσιµη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας µας; Μια οµάδα ιστορικών και παιδαγωγών δηµιούργησε πρόσφατα ένα πολυσχιδές, πολυµορφικό υλικό: έξι ψηφιακά πρότζεκτ που καλούν τον µαθητή να κατακτήσει βήµα βήµα τον σύνθετο κόσµο της Κατοχής. Εναρκτήριο λάκτισµα ένα σφιχτό ιστορικό ντοκιµαντέρ του Χρύσανθου Κωνσταντινίδη, οι «Μνήµες από την Κατοχή στην Ελλάδα». Θα άντεχε η σηµερινή κυβέρνηση µια τέτοια ελεύθερη και στοχαστική επίσκεψη των µαθητών στο συγκρουσιακό παρελθόν; Μέλλει να φανεί. Προς το παρόν η άρνηση ξεπήδησε από τα αριστερά του πολιτικού φάσµατος. Ο «Ριζοσπάστης» (19.6.2021) εξαπέλυσε µύδρους ενάντια σε όσους τόλµησαν να στοχαστούν ιστορικά δίχως την έγκριση του κόµµατος. Απρόσµενα; Οχι και τόσο.
«Πες µου τι µίσησες πιο πολύ; Τις κοµµένες κεφαλές… Τους βερµπαλιστές, τους υποκριτές ηθικολόγους… αυτοί κάνουν ελκυστική την κακία κι ανυπόφορη την αρετή». Το 1960 ο Στρατής Τσίρκας εξέδωσε τη «Λέσχη», τον πρώτο τόµο της τριλογίας των «Ακυβέρνητων πολιτειών». Ήρωας ο Μάνος Σιµωνίδης, αριστερός στρατιώτης µε αντιφασιστική δράση. Αντίπαλός του το «ανθρωπάκι», κοµµατικό στέλεχος µε ξύλινη γλώσσα και σταλινική νοοτροπία και όλες οι «κοµµένες κεφαλές» που αγορεύουν µονότονα σε τόνο διδαχτικό έχοντας χάσει κάθε επαφή µε τη λογική και την πραγµατικότητα.
Όπως συχνά συµβαίνει, η τέχνη πέρασε στη ζωή: το 1961 τα ανθρωπάκια του κόµµατος στιγµάτισαν τη «Λέσχη» και διέγραψαν τον Τσίρκα. Τα ανθρωπάκια ξεχάστηκαν, ο Τσίρκας όχι.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
