Oι Αθηναίοι και η Μήλος, ο Θουκυδίδης και ο Κίσιντζερ, οι Ρως, οι Ρώσοι, οι Ουκρανοί και ο υπόλοιπος κόσμος.
Τον Μάρτιο του 416 π.Χ., στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέµου, ο αθηναϊκός στόλος κατέπλευσε στη Μήλο πιέζοντας για την «εκούσια» ένταξή της στη συµµαχία. Στις διαπραγµατεύσεις οι Αθηναίοι άφησαν γρήγορα κατά µέρος τα προσχήµατα: o ισχυρός προχωρά όσο του επιτρέπει η ισχύς του και ο αδύναµος υποχωρεί όσο τον αναγκάζει η αδυναµία του, απείλησαν. Οι Μήλιοι πρόταξαν το δηµοκρατικό τους δικαίωµα στον αυτοκαθορισµό, µε τη βάσιµη ταυτόχρονα ελπίδα πως οι Λακεδαιµόνιοι θα προσέτρεχαν – αν όχι για γεωπολιτικούς, έστω για λόγους (εθνοτικής) συγγένειας και τιµής. Οι Λακεδαιµόνιοι, ως αποδείχτηκε, είχαν τις δικές τους προτεραιότητες και οι Μήλιοι υπέστησαν αναπόφευκτα τον εξανδραποδισµό. Oχι από κάποια ολιγαρχική δεσποτεία αλλά από τη µήτρα της δηµοκρατίας. Το επεισόδιο αυτό της θουκυδίδειας ιστορίας ανασύρεται συχνά από τους θιασώτες της ρεαλιστικής πολιτικής. Οχι ωστόσο πάντοτε για να δικαιολογήσουν κυνικά το δίκαιο της ισχύος, αλλά κάποτε για να στρέψουν το βλέµµα στις αιτίες των συγκρούσεων και στην ορθολογική τους διαχείριση.
Τον Μάρτιο του 2014, όταν ξετυλίχτηκε η πρώτη πράξη του κριµαϊκού δράµατος, ο Χένρι Κίσιντζερ, ο πατριάρχης της αµερικανικής διπλωµατίας, θα παροτρύνει: «Αν η Ουκρανία θέλει να επιβιώσει και να ευδοκιµήσει, δεν πρέπει να είναι το φυλάκιο καµίας πλευράς ενάντια στην άλλη – θα πρέπει να λειτουργεί ως γέφυρα µεταξύ τους». Παρόµοια, τώρα που το δράµα κορυφώθηκε ο Μπέρνι Σάντερς, ο στοχαστικότερος των ∆ηµοκρατικών στην Ουάσινγκτον, επικρίνει την αλόγιστη επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς και αναρωτιέται κατά πόσο οι Ηνωµένες Πολιτείες θα αποδέχονταν καρτερικά µια ανάλογη διείσδυση εχθρικής δύναµης στη γειτονιά τους. Το παλαιό δόγµα Μονρόε, θα θυµίσει, παραµένει δύο αιώνες µετά τη διατύπωσή του ο εξάντας της αµερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
Αλλά γιατί στην Ουκρανία και όχι στις Βαλτικές; Το 2005 ο Τόνι Τζαντ, ένας φιλελεύθερος ιστορικός ολκής, εκδίδει τη φιλόδοξη σύνθεση «Η Ευρώπη µετά τον πόλεµο». Φτάνοντας στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης (φθινόπωρο του 1991), σαν να ψυχανεµίζεται όσα θα ακολουθήσουν: θυµίζει πως η Ουκρανία προσκόµιζε στην Ενωση το 17% του ΑΕΠ, ότι στις βιοµηχανικές ανατολικές επαρχίες κυριαρχούσαν η ρωσική γλώσσα και συνείδηση και πως κατά τον 13ο αιώνα το Κίεβο υπήρξε η έδρα του βασιλείου των Ρως, τους οποίους οι σύγχρονοι Ρώσοι θέλουν για προγόνους τους. Θυµίζει, µε άλλα λόγια, πως η Ουκρανία ήταν για τους Ρώσους οικονοµικά, εθνοτικά και συµβολικά τόσο σηµαντική ώστε θα ήταν αδύνατο να αποδεχτούν την προσχώρησή της στη ∆ύση. Αλλωστε και αυτός ο «θείος Σαµ» το θεωρούσε αυτονόητο, προτού τουλάχιστον η «αρκούδα» ξεδοντιαστεί: όταν την 1η Αυγούστου 1991 ο Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος επισκέφτηκε το Κίεβο συνέστησε δηµόσια στους Ουκρανούς να παραµείνουν στη Σοβιετική Ενωση.
H Ιστορία αποφάσισε αλλιώς: είκοσι µόλις ηµέρες αργότερα µια χιονοστιβάδα γεγονότων σάρωσε την κοµµουνιστική αυτοκρατορία µπροστά στα έκπληκτα µάτια των δυτικών και έδωσε, ανάµεσα στα άλλα, τη δυνατότητα για µια ανεξάρτητη Ουκρανία. Η ∆ύση είχε τότε τη µεγάλη ευκαιρία να δεξιωθεί ξανά τη Ρωσία στον κόσµο της – τη χώρα του Τσέχοφ, του Τολστόι, του Πούσκιν, του Ντοστογέφσκι. Επέλεξε να την κρατήσει στην Ανατολή, εκτεινόµενη απειλητικά έως την εξώπορτά της. Η Ουκρανία είχε τότε τη µεγάλη ευκαιρία να γίνει η γέφυρα των δυο πολιτισµών. Επέλεξε να διαβάσει τον εαυτό της ως έθνος-κράτος και να ενθαρρύνει πρακτικές βίαιης οµογενοποίησης.
Και τώρα; ∆εν υπάρχει κάτι πιο επισφαλές από τις προβλέψεις. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραµµές η Ρωσία επιβεβαιώνει διά πυρός πως αυτή θέτει τους όρους στη γειτονιά της. Οι υπόλοιποι κοιτάζουν να επωφεληθούν κατά πώς ο καθένας µπορεί. Η Γαλλία για να ανακτήσει το κύρος και τον ρόλο που απώλεσε στα χρόνια της κρίσης· η Γερµανία να εξοπλιστεί ξανά, διασκεδάζοντας τις ιστορικές της ενοχές· οι ΗΠΑ να αποκόψουν ενεργειακά την Ευρώπη από τη Ρωσία· η Κίνα να παγιώσει την οικονοµική της κυριαρχία στην Ασία. Τίποτε από όλα αυτά δεν έχει να κάνει µε δίκαιο και ηθική. Ολα είναι ισχύς και γεωπολιτική. Και η Ουκρανία; Η Ουκρανία περιµένει από εµάς να πιέσουµε τη Ρωσία όσο δεν πιέσαµε την Αµερική όταν το 2003 εισέβαλε µε ψεύδη στο Ιράκ. Να πιέσει όµως ποιος; Η Ενωµένη Ευρώπη που ονειρευτήκαµε δεν υπάρχει. Ο,τι υπάρχει είναι µια λέσχη τιποτένιων που ανταγωνίζονται για τα µικρά υποκρινόµενοι πως συνεργάζονται για τα µεγάλα.
«Κάπου ανάµεσα στα βάθη της Ρωσίας και στην καρδιά της Ευρώπης θα χρειαστεί να εγκαθιδρυθεί µια νέα διαχωριστική γραµµή – κατά µήκος ειρηνικών συνόρων, ας ελπίσουµε». Με τη φράση αυτή έκλεινε ο Βρετανός ιστορικός Νόρµαν Ντέιβις το 1996 τη µνηµειώδη σύνθεσή του για την Ιστορία της Ευρώπης. Ατυχώς οι προβλέψεις του επιβεβαιώνονται και ταυτόχρονα οι ελπίδες του διαψεύδονται. Η διαχωριστική γραµµή χαράζεται βαθιά µε τον πόνο και το αίµα των αµάχων – τα νερά του ∆νείπερου θα αργήσουν να την απαλύνουν.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής Δημόσιας Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.