Αναζητώντας τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση δημοκρατικού κράτους με βάση δύο παραδείγματα.
«Τι κοινό έχει το Αφγανιστάν µε την Ελλάδα του 1830;». Kαι στις δύο περιπτώσεις –διατείνεται ο πολιτικός επιστήµονας Στάθης Καλύβας σε ένα podcast της «Καθηµερινής»– δοκιµάστηκε η συγκρότηση κράτους µε πρωτοβουλία των ισχυρών της ∆ύσης, µε θεσµούς επείσακτους. Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα το σχέδιο πέτυχε, στο σηµερινό Αφγανιστάν απέτυχε. Η αναλογία αυτή, σύµφωνα µε τον ίδιο, φανερώνει πως η εξαγωγή της φιλελεύθερης δηµοκρατίας είναι εφικτή, αλλά ο βαθµός επιτυχίας εξαρτάται από τους συγκεκριµένους κάθε φορά χειρισµούς. Ανάµεσα σε πολλά ο Καλύβας θύµισε τη συνταγή του Χάντιγκτον για την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων: πρώτα στήνεις ισχυρό κράτος, ύστερα πετυχαίνεις οικονοµική ανάπτυξη, στο τέλος νοιάζεσαι για τη δηµοκρατία και τα δικαιώµατα. Ίσως από τις σκέψεις αυτές πηγάζει η αναλογία µε την Ελλάδα του 1830: ο Καποδίστριας, προκειµένου να οικοδοµήσει αποτελεσµατική διοίκηση, ανέστειλε τα συντάγµατα του Αγώνα και συγκέντρωσε υπέρµετρες εξουσίες στο πρόσωπό του, ενώ η µοναρχία του Οθωνα δοκίµασε να ξαναγράψει τους θεσµούς σχεδόν από µηδενική βάση.
Στην Ελλάδα ωστόσο προηγήθηκε µια µεγάλη εθνική και δηµοκρατική επανάσταση στη διάρκεια της οποίας το έθνος συγκροτήθηκε πολιτισµικά και προσανατολίστηκε πολιτικά. Ενόσω πολέµαρχοι συναλλάσσονταν µε λόγιους, Φαναριώτες µε κοτζαµπάσηδες και έµποροι µε αγρότες, διαχύθηκαν ευρύτερα όσα κερδήθηκαν στον αιώνα του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού. Ανάµεσα στα πολλά, η πεποίθηση πως οι Ρωµιοί ήταν απόγονοι εκείνων που ανύψωσαν τις τέχνες, θεµελίωσαν τις επιστήµες και επινόησαν τη δηµοκρατία. Η αρχαία κληρονοµιά διευκόλυνε τη συνοµιλία µε τη ∆ύση του ∆ιαφωτισµού. Γι’ αυτό τα συντάγµατα του Αγώνα δεξιώθηκαν τις φιλελεύθερες ιδέες της εποχής τους, γι’ αυτό ο πολιτικός προσανατολισµός της επανάστασης υπήρξε τόσο ξεκάθαρα δηµοκρατικός.
Οι ραγιάδες συνεπώς έγιναν επαναστάτες για να γίνουν πολίτες. ∆εν ήξεραν πώς να είναι πολίτες, µα ήξεραν ότι θέλουν να είναι πολίτες. Οι ετοιµότητες για τη µεγάλη αλλαγή σφυρηλατήθηκαν παράλληλα µε τον Αγώνα, παράλληλα µε τους εµφύλιους. Οι ανταγωνισµοί αποσκοπούσαν στον έλεγχο της εξουσίας, µα δεν πρότειναν άλλο δρόµο. Αντίπαλο σχέδιο δεν υπήρχε. Ακόµη και ο Καποδίστριας δεν αρνιόταν από θέση αρχής το σύνταγµα. Πρότεινε αναβολή ωσότου οι αγρότες αποκτήσουν στοιχειώδη µόρφωση και µια ελάχιστη περιουσία (µε τη διανοµή των εθνικών γαιών), ώστε να αντιστέκονται αποτελεσµατικά στην εξουσία των προυχόντων. Και στα δύσκολα, όταν συγκρούστηκε µε τις τοπικές ελίτ, από το οπλοστάσιο της δηµοκρατίας άντλησε βέλη. Στις εκλογές του 1829 για το Πανελλήνιον (το γνωµοδοτικό σώµα που πλαισίωνε την κυβέρνησή του) υποστήριξε το δικαίωµα της καθολικής ψήφου, ώστε οι αγρότες να σπάσουν το µονοπώλιο των προεστών. Όσο για τους Βαυαρούς –το 1843 απείχε µόλις µια δεκαετία από το 1833– το πνεύµα της επανάστασης επανήλθε και ονοµάτισε την πιο γνωστή πλατεία της Ελλάδας.
Αντίθετα, όταν το 2001 οι Αµερικανοί εισέβαλαν απρόσκλητοι στο Αφγανιστάν οι εκεί δηµοκρατικές ετοιµότητες ήταν ατροφικές. Ηγεµονική ιδεολογία ήταν το ισλάµ και µόνο οι εκφραστές του µπορούσαν να χαλιναγωγήσουν τους γαιοκτήµονες και φυλάρχους που νέµονταν τις τοπικές κοινότητες. Εκδιώκοντας τους Ταλιµπάν οι Αµερικανοί προσπάθησαν να γεµίσουν το πολιτικό κενό µε γυµνή εξουσία και το ιδεολογικό κενό µε τη λατρεία του χρήµατος. Επέβαλαν πρόεδρο µε εξουσίες δικτάτορα και έριξαν δισεκατοµµύρια για όπλα και εκµαυλισµό συνειδήσεων. Εδώ θα συµφωνήσω µε τον Καλύβα: αν ρίξεις τόνους νερού σε στενά αυλάκια το µόνο που θα προκαλέσεις είναι πληµµύρες· αν ρίξεις πακτωλό δολαρίων σε δοµές δίχως ψυχή, το µόνο που θα πετύχεις είναι εκτεταµένη διαφθορά.
Η δηµοκρατία είναι όπως ο έρωτας: δεν επιβάλλεται, κερδίζεται. Όπως ο έρωτας, προϋποθέτει έναν ωκεανό αισθηµάτων απ’ όπου ξεπηδούν δράσεις και πρακτικές. Τη δηµοκρατία πρέπει να τη θέλεις για να την κατακτήσεις· να αλλάξεις προκειµένου να την κατακτήσεις. Μεταµορφώνεσαι σε πολίτη ενόσω κινείσαι συνειδητά προς τον τόπο του πολίτη. Οι νοοτροπίες είναι βαθιές δοµές, το ξέρουµε, µα σε πυκνές περιόδους αλλάζουν και αυτές. Τα αυλάκια απ’ όπου κύλησαν οι νεωτερικοί θεσµοί στην Ελλάδα χαράχτηκαν ήδη στο καµίνι της επανάστασης. Παρόµοια τα κανάλια επικοινωνίας: οι ξένοι ήρθαν ως φιλέλληνες, στα έσχατα ως προσκεκληµένοι σωτήρες. ∆ιαµορφώθηκαν προδιαθέσεις και υποδοχές που εξελίχθηκαν σε κόµµατα. Αντίθετα, στο Αφγανιστάν του 2001 οι επείσακτοι θεσµοί δεν βρήκαν πουθενά να ακουµπήσουν. Οι Αµερικανοί έφτασαν ως εισβολείς, παρέµειναν ως δυνάµεις κατοχής και αναµείχθηκαν στη διακυβέρνηση ως οριενταλιστές αποικιοκράτες. Ηταν αναµενόµενο το πολιτικό ισλάµ να δρέψει τελικώς δάφνες αντίστασης.
Θα παγιωθεί άραγε οριστικά στην κεντρική Ασία ένα ισλάµ ασύµβατο µε τη δηµοκρατία; Θα στιγµατιστεί κάθε συνοµιλία µε τη φιλελεύθερη ∆ύση; Ξανά: τα δικαιώµατα δεν επιβάλλονται, δεν αγοράζονται, δεν χαρίζονται, κερδίζονται µε ζόρι και κουπί. Σε τελευταία ανάλυση, η δηµοκρατία στο ισλάµ ή θα είναι ενδογενής ή δεν θα υπάρξει.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.