Η μαύρη πανώλη, η απουσία του Θεού, η ελευθεριότητα των ηθών, οι θεωρίες συνωμοσίας και η αντίδραση της εκκλησίας.
Ο Ολλανδός σκηνοθέτης Πολ Βερχόφεν, προτού γίνει διάσηµος γυρίζοντας το «Βασικό ένστικτο», καταπιάστηκε µε τα ίδια θέµατα (βία και σεξουαλικότητα, λογική και ορµέµφυτα) σε µια ταινία που µας µεταφέρει στην Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα, την εποχή της µαύρης πανώλης. Σε µια σκηνή της ταινίας οι πολιορκητές ενός κάστρου εκτοξεύουν µε καταπέλτες τεµαχισµένα πτώµατα, µολυσµένες σάρκες εντός των τειχών, σπέρνοντας τον πανικό στους έγκλειστους. Ακριβώς την ίδια µέθοδο, ένα είδος πρωτόγονου βιολογικού πολέµου, µεταχειρίστηκαν οι σκληροτράχηλοι Τάταροι της Χρυσής Ορδής το καλοκαίρι του 1346 ενάντια στην Κάφα, µια γενοβέζικη αποικία στην Κριµαία.
Τον Ιανουάριο του 1348 µια γαλέρα µε διαφυγόντες από την Κάφα κατάφερε να φτάσει στη µητρόπολη, τη Γένοβα. ∆ιωγµένοι κακήν κακώς κινήθηκαν µαταίως προς τη Μασσαλία και ύστερα προς τη Βαλένθια – η χριστιανική αλληλεγγύη προς τον πλησίον ήταν από τα πρώτα θύµατα της πανώλης. Οι κλειστές πύλες δεν εµπόδισαν ωστόσο τους πανουκλιασµένους αρουραίους να διεισδύσουν µολύνοντας τις ανήλιαγες πόλεις και ύστερα ακολουθώντας τους εµπορικούς δρόµους να απλωθούν σε ολόκληρη σχεδόν την ήπειρο, πετυχαίνοντας ταχέως τη µικροβιακή της ενοποίηση. Στα επόµενα τρία χρόνια η Ευρώπη έχασε το ένα τρίτο του πληθυσµού της. Οσο οι νεκροί αυξάνονταν τόσο η ιδιοτέλεια κυριαρχούσε. Αδερφός παρατούσε αδερφό –γράφει ο Βοκάκιος–, γυναίκες τους άντρες τους και το σχεδόν απίστευτο: «οι πατέρες και οι µητέρες, σαν να µην ήταν πια δικά τους τα ίδια τους τα παιδιά, απέφευγαν να πηγαίνουν να τα δουν και να τα βοηθήσουν» – η πανώλη χτυπούσε περισσότερο τους νέους και λιγότερο τους γέρους.
Οσοι µπορούσαν, οι πιο πλούσιοι, κατέφευγαν σε αποµονωµένες επαύλεις, καθώς γρήγορα παρατήρησαν πως το κακό εντείνεται µε τον συνωστισµό. Την αρχική πηγή όµως, τους ψύλλους πάνω στους αρουραίους ξενιστές, δεν µπόρεσαν να τη διακρίνουν, ενώ η ιατρική της εποχής δεν είχε ούτε το γνωστικό υπόβαθρο ούτε τα τεχνικά µέσα να εντοπίσει την αιτία και πολύ περισσότερο να αναπτύξει θεραπεία. Ακόµη και η στοιχειώδης προληπτική πρακτική της καραντίνας δοκιµάστηκε στα λιµάνια της Ευρώπης τρεις δεκαετίες αργότερα, περί το 1380, ενώ θα περάσουν έξι αιώνες προτού ο κυνηγός µικροβίων Αλεξάντερ Γέρσεν αποµονώσει τον βάκιλο και αναπτύξει στα 1894 το εµβόλιο που έσωσε την ανθρωπότητα από το τρίτο µεγάλο κύµα της νόσου – ονοµάστηκε τότε πανώλη των ωκεανών.
Πίσω, στον ύστερο Μεσαίωνα, η αδυναµία της ιατρικής (µιλούσε αόριστα για µολυσµένο αέρα) άφησε ελεύθερο το πεδίο στη θρησκευτική ερµηνεία. Ο «µαύρος θάνατος», κήρυτταν οι ιερείς, είναι η οργή του Θεού για τα ανοµήµατα των ανθρώπων. Αρκετοί στράφηκαν στις λιτανείες, τις παρακλήσεις, στη διαρκή προσευχή µε την ελπίδα να εξευµενίσουν τον αυστηρό «πατέρα» για να λάβουν συγχώρεση. Στις γερµανικές πόλεις άνθησαν οι ποµπές αυτοµαστίγωσης, εφόσον η µετάνοια όφειλε να είναι ειλικρινής, η βαθύτητά της να τυπώνεται ανάγλυφα στο ίδιο το σώµα που αµάρτησε.
Αλλά γιατί η οργή χτυπούσε µικρά παιδιά, τι αµαρτίες κουβαλούσαν; Γιατί πέθαιναν σωρηδόν οι ίδιοι οι διαµεσολαβητές του θείου λόγου; Στην Αγγλία οι ιερείς µειώθηκαν κατά 45%, οι µαύρες σηµαίες κυµάτιζαν στις ερειπωµένες εκκλησιές. Πολλοί πήγαν στο άλλο άκρο. Ο µέγας κριτής δεν είναι δίκαιος, ο δηµιουργός αδιαφορεί για τους ανθρώπους, ο Θεός δεν υπάρχει· άκυρες οι αξίες που αντλούσαν κύρος από την αιώνια πηγή. Οι ταβέρνες έγιναν τότε οι ναοί της εφήµερης ζωής, οι προθάλαµοι ενός δίχως νόηµα θανάτου. Η κραιπάλη πήρε τη θέση της εγκράτειας, η ηδονή τη θέση της αγάπης. Όσοι δεν συµµετείχαν κυριολεκτικά συµµετείχαν νοερά, όπως οι ήρωες του «∆εκαηµέρου». Τρεις άντρες και επτά γυναίκες καταφεύγουν σε αποµονωµένη έπαυλη, όπου διασκεδάζουν επινοώντας ιστορίες λαγνείας και πονηρίας. ∆ύο τίτλοι αρκούν: «Οταν ο µοναχός Παΐσιος ζητά τον παράδεισό του µε κανόνες και µαστιγώσεις εξωθεί την ωραία σύζυγό του να βρει τον δικό της παράδεισο στην αγκαλιά του δον Φέλιξ»· «Ο Πιέρο Βιντσιόλι πιάνει τη γυναίκα του να τον ατιµάζει. Τη συγχωρεί για να ικανοποιήσει κι εκείνος τις παρά φύσει ορέξεις του µε τον ωραίο εραστή της». Οσα περιγράφει ο Βοκάκιος διαδραµατίζονται στη Φλωρεντία, µια πόλη που παρέδωσε στον «µαύρο θάνατο» τους µισούς κατοίκους της.
Μπορούσαν άραγε να ενωθούν ξανά όσοι χωρίστηκαν σε ευσεβείς και ακόλαστους; Για άλλη µια φορά θα ανασυρθούν οι αρχαίες δοκιµασµένες πρακτικές: τα εξιλαστήρια θύµατα, οι καθαρτήριες φλόγες. Πυρές υψώθηκαν την Καθαρή Τρίτη του 1349 στην πλατεία της ∆ρέσδης. Ο µαρκήσιος του Μάισεν διέταξε να καούν όλοι οι Εβραίοι της πόλης. Παρόµοια στη Βασιλεία, τη Στουτγκάρδη, στο Μάιντς, στην Ουλµ και αλλού. Κατηγορήθηκαν πως αυτοί εσκεµµένα µόλυναν τα νερά. Στο Σιγιόν της Ελβετίας βρέθηκαν κάποιοι που οµολόγησαν· ύστερα από σκληρά βασανιστήρια ασφαλώς. Οι θεωρίες συνωµοσίας είναι απλοϊκές απαντήσεις σε σύνθετα προβλήµατα. Καλύπτουν βαθιές ψυχολογικές και υπαρξιακές ανάγκες. Και εξαπλώνονται µε την ίδια ταχύτητα που διαδίδονται οι πανδηµίες.
*Hμέρα οργής
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.