Οι αδερφές επαναστάσεις της ελληνικής και οι εθνικοί μύθοι που ανακυκλώνονται προς σχολική χρήση.
Πόσο µοιάζει η 25η Μαρτίου µε τη 14η (και µε την 4η) Ιουλίου; Πόσα οφείλει η Ελληνική Επανάσταση του 1821 στη Γαλλική του 1789 και την Αµερικανική του 1776; Αν προσφύγουµε στην ιστοριογραφία, θα βρούµε αρκετά. Αν σκαλίσουµε τη συλλογική µας µνήµη λιγοστά. ∆ιότι αυτή γέµισε µε όσα επί έναν αιώνα δίδασκε η σχολική και µε όσα πλουµιστά στολιζόταν η δηµόσια ιστορία. Ο αφηγηµατικός πυρήνας πάνω στον οποίο ξετυλίγονταν οι επικές µάχες και πάλευαν οι ιδανικοί ήρωες είναι λίγο πολύ οικείος σε όλους µας: «Στα τετρακόσια χρόνια της σκλαβιάς οι Ελληνες υποστήκαµε πολλά και σκληρά. Το χαράτσι, τον βαρύ εκείνο και απαξιωτικό φόρο, το παιδοµάζωµα, την οδυνηρή απόσπαση των παιδιών από τους γονείς τους, τις πολλαπλές θρησκευτικές διακρίσεις, το αδυσώπητο κυνήγι των ελληνικών γραµµάτων. Ουδέποτε όµως αποδεχθήκαµε τη δουλεία. Συσπειρωµένοι γύρω από τους πνευµατικούς µας ταγούς διατηρήσαµε τη χριστιανική µας θρησκεία, σε Κρυφά Σχολειά καλλιεργήσαµε τα ελληνικά γράµµατα, κλέφτες στα βουνά συντηρήσαµε το αδούλωτο πνεύµα και Φαναριώτες στην Πόλη διεισδύσαµε στο κράτος, ωσότου ήρθε το πλήρωµα του χρόνου, οργανώσαµε τη µεγάλη επανάσταση. Στα χρόνια του Αγώνα ξεδιπλώσαµε αρετές αντάξιες των αρχαίων προγόνων: στρατηγική όπως ο Κολοκοτρώνης στα ∆ερβενάκια, αυτοθυσία όπως ο ∆ιάκος στην Αλαµάνα, ανθεκτικότητα όπως οι πολιορκηµένοι στο Μεσολόγγι. Θαυµάζοντας τον ηρωισµό και συµπονώντας τα πάθη µας οι φιλέλληνες ανάγκασαν τους Ευρωπαίους ηγέτες να συνδράµουν όταν η επανάσταση κινδύνεψε από την επέλαση του Ιµπραήµ. Αποκτήσαµε έτσι την ελευθερία, το δικό µας εθνικό κράτος».
Αλλά γιατί άραγε περιµέναµε 400 χρόνια προτού ξεσηκωθούµε; Κι αν δεν ξεσηκώθηκε η πρώτη γενιά, που είχε µνήµες ελεύθερης ζωής, πώς έγινε και εξεγέρθηκαν όσοι γεννήθηκαν ραγιάδες και ζήσαν ως ραγιάδες; Πώς τόλµησαν να εναντιωθούν στην «κραταιά βασιλεία» του σουλτάνου; Και γιατί υπήρξαν πολλοί φιλέλληνες, αλλά λιγοστοί, ελάχιστοι φιλότουρκοι;
Τέτοια ερωτήµατα µας στρέφουν στη µεγάλη εικόνα, στις δύο µεγάλες επαναστάσεις που προηγήθηκαν και µε την επιτυχία τους έκαναν τα έως τότε αδιανόητα να µοιάζουν εφικτά. Μια πανίσχυρη αυτοκρατορία όπως η Μεγάλη Βρετανία µπορούσε υπό συγκεκριµένες συνθήκες να ηττηθεί· µια µοναρχία τριών αιώνων όπως ο οίκος των Βουρβόνων µπορούσε να ανατραπεί. Γιατί λοιπόν οι χριστιανοί υπόδουλοι του σουλτάνου να περιµένουν τη θεία πρόνοια, εάν και πότε θα συγχωρέσει τις αµαρτίες τους, όπως συµβούλευαν οι πατριάρχες;
Οι καινοφανείς ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, η ελευθερία και η ισονοµία ανάµεσα στους πολίτες, η ίδια η έννοια του πολίτη και της πολιτείας που µπορεί να αυτοκυβερνηθεί απλώθηκαν µε τους ναπολεόντειους πολέµους σε ολόκληρη την Ευρώπη – το 1797 έφτασαν µέχρι τα νησιά του Ιονίου και ενέπνευσαν ανθρώπους, όπως ο Ρήγας Φεραίος, να φανταστούν µια δηµοκρατική πολιτεία. Μια πολιτεία στα γεωγραφικά όρια της παλαιάς Ανατολικής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, µε πολιτισµικό πυρήνα τα ελληνικά γράµµατα, που θα αποτίναζε τους Οθωµανούς δυνάστες, µα θα χωρούσε όλους και όλες ως πολίτες, ως πολιτικά και νοµικά ίσους, ανεξαρτήτως από εθνότητα, θρησκεία και πλούτο: Ελληνες, Βούλγαρους, Σέρβους, Βλάχους, Αλβανούς ακόµη και Τούρκους.
Ωστόσο, τα 26 πρωτόγνωρα χρόνια που ξεκίνησαν µε την άλωση της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου του 1789 και έσπειραν τον πανικό σε ολόκληρη τη µοναρχική Ευρώπη έληξαν στο Βατερλό στις 18 Ιουνίου του 1815. Αµέσως µετά η πανίσχυρη Αυστρία του Μέτερνιχ, η κραταιά Ρωσία του Αλεξάνδρου και η φιλόδοξη Πρωσία του Φρειδερίκου Γουλιέλµου συγκρότησαν την Ιερά Συµµαχία µε στόχο να καταπνίγουν στο εξής κάθε δηµοκρατική εξέγερση εν τη γενέσει της – να µην αφήσουν ποτέ ξανά να κινδυνέψει η θεόσταλτη τάξη του κόσµου.
Και το πάλεψαν πράγµατι µε αποφασιστικότητα και επιµονή: η Αυστριακή Αυτοκρατορία κατέστειλε σκληρά τις εξεγέρσεις σε µια σειρά από γερµανικά κράτη και κυρίως τις επαναστατικές εστίες των καρµπονάρων στην ιταλική χερσόνησο – στη Σικελία, τη Νεάπολη, στο Πεδεµόντιο. Εκεί όπου πρωταγωνίστησε ο Σαντόρε ντι Σανταρόζα ο οποίος στη συνέχεια εντάχτηκε στον ελληνικό Αγώνα· και έπεσε µαχόµενος ενάντια στα στρατεύµατα του Ιµπραήµ, ακριβώς όπως έπραξαν εκατοντάδες ακόµη επαναστάτες από όλη την Ευρώπη – αυτοί οι παθιασµένοι ριζοσπάστες υπήρξαν οι καλύτεροι πρεσβευτές µας.
Την ίδια ώρα η Γαλλία της Παλινόρθωσης συνέτριβε τους φιλελεύθερους Ισπανούς που εξεγέρθηκαν διεκδικώντας και επιβάλλοντας σύνταγµα. Παρόµοια καταστολή στην Πορτογαλία. Ανάλογες εξεγέρσεις στη Λατινική Αµερική. Ολα αυτά λίγο προτού και όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση. Κι όλα αυτά φανερώνουν πως δεν υπάρχει ανάδελφη επανάσταση. Οι επαναστάσεις ξεσπούν πάντοτε συνοµιλώντας η µία µε την άλλη.
Ακριβώς γι’ αυτό ο Ερικ Χοµπσµπάουµ, ο µεγάλος Βρετανός ιστορικός, ονοµάτισε την περίοδο από το 1789 έως το 1848 «Εποχή των επαναστάσεων». Ακριβώς γι’ αυτό στην οµώνυµη σύνθεσή του αφιερώνει κάµποσες σελίδες στην Ελληνική Επανάσταση. ∆ιότι δεν ήταν µόνο η πρώτη εθνική επανάσταση στην Ευρώπη. Ηταν ταυτόχρονα µια από εκείνες τις δηµοκρατικές επαναστάσεις που γέννησαν τον νεότερο κόσµο – τον κόσµο εντός του οποίου ακόµη ζούµε.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
