Συνάντησα τον Χάρβεϊ Χάκερ στο Κρατικό Μουσείο_x000D_
Σύγχρονης Τέχνης. Ηρθε στη Θεσσαλονίκη µε αφορµή µια διάλεξη για το διάσηµο_x000D_
σχέδιό του στο πλαίσιο της έκθεσης «Ανοιξιάτικοι χείµαρροι.
Αφίσες από την απεργία στο Χάρβαρντ. Ανοιξη 1969. Συλλογή Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lafaivre». Κρατάει στα χέρια του ένα σχέδιο. «Επισκέφτηκα το Εβραϊκό Μουσείο της πόλης σήµερα και είδα αυτή την υπέροχη επιτύµβια στήλη (σ.σ.: τη σχεδίασε σε ένα χαρτί και µου δείχνει το σχέδιο). Οι ταφικές πλάκες είναι πολύ καλοί αφηγητές της ιστορίας ενός τόπου». Είναι η πρώτη φορά που επισκέπτεται τη Θεσσαλονίκη, την ιστορία της οποίας γνωρίζει από τα βιβλία. «Θα ήθελα να την είχα δει πριν από την πυρκαγιά του 1917. Νοµίζω θα µου άρεσε περισσότερο». Περπατώντας ανάµεσα στις 54 χειροποίητες αφίσες που εκτίθενται στον τρίτο όροφο της Μονής Λαζαριστών –έργα του Χάρβεϊ Χάκερ και των Strike Artists, της οµάδας φοιτητών της Σχολής Ντιζάιν του Χάρβαρντ που σχεδίασαν κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεών τους την άνοιξη του 1969–, η κουβέντα ξεκίνησε από την καταγωγή του.
Γεννήθηκε στο Σικάγο το 1941, οι παππούδες του ήταν Ασκενάζι Εβραίοι µετανάστες από την ανατολική Ευρώπη. Μεγάλωσε στο Λος Αντζελες. Από την αχανή µητροπολιτική «πόλη των αγγέλων», τον Σεπτέµβριο του 1959 µετακοµίζει στην ανατολική ακτή των Ηνωµένων Πολιτειών για να σπουδάσει στο Χάρβαρντ.
Πώς ήταν το κλίµα στο πανεπιστήµιο στις αρχές της δεκαετίας του ’60;
Οταν ξεκίνησα να φοιτώ στο Χάρβαρντ το 1959 οι φοιτητές δεν ασχολούνταν σοβαρά µε την πολιτική. Την άνοιξη του 1960 θυµάµαι µόνο δύο περιστατικά. Μια ήσυχη –ευγενική, θα έλεγα–, ευάριθµη πορεία διαµαρτυρίας για τα πυρηνικά όπλα καθώς και µια άλλη εναντίον της απόφασης του πανεπιστηµίου να εισαγάγει τα αγγλικά αντί των λατινικών στους τίτλους των σπουδών. Ενα από τα συνθήµατα αυτής της διαµαρτυρίας ήταν «Latin si, Pusey no» (στα λατινικά ναι, στον Πούσεϊ όχι) – ο Νέιθαν Πούσεϊ ήταν ο τότε πρόεδρος του Χάρβαρντ. Μια παρωδία αυτού που υπήρχε τότε για την επανάσταση στην Κούβα («Cuba si, Yankee no»). Περισσότερο ήταν ένας λόγος για να συναντηθούν οι φοιτητές κάτω από τον ανοιξιάτικο ουρανό παρά αληθινή διαµαρτυρία. Θα χαρακτήριζα εκείνη την εποχή περίοδο ειρηνικής ευδαιµονίας στο Χάρβαρντ. Μέσα στα επόµενα δέκα χρόνια, από το 1959 έως το 1969, η χώρα ολόκληρη άλλαξε εντελώς.
Μαθαίνατε για άλλες κινητοποιήσεις;
Ναι, για το Κίνηµα Ελευθερίας του Λόγου στο Μπέρκλεϊ, περίπου το 1963, το οποίο πυροδότησαν οι αποφάσεις των διοικήσεων που απαγόρευαν οποιαδήποτε κινηµατική δράση εντός των πανεπιστηµίων, για την πολιτική δράση που υπήρχε στο Πανεπιστήµιο Κολούµπια στη Νέα Υόρκη, για την αντίστοιχη στο Πανεπιστήµιο Μίσιγκαν στο Αν Αρµπορ. Οσο αυτή η δεκαετία προχωρούσε ο πιο σηµαντικός λόγος των αντιδράσεων στα πανεπιστήµια ήταν το φυλετικό ζήτηµα. Ωστόσο µέχρι την άνοιξη του 1969 προσωπικά δεν είχα αναµειχθεί ενεργά σε κάποια πολιτική δράση.
Πότε άναψε η πρώτη σπίθα για σας;
Οταν οι φοιτητές στο Χάρβαρντ κατέλαβαν τα κτίρια διοίκησης του πανεπιστηµίου στις 8 Απριλίου 1969. Αυτό όλο κι όλο θα µπορούσα να διατυπώσω σε µια πρόταση. Οµως κανένα γεγονός δεν συµβαίνει ξαφνικά, υπάρχει µια νοητή συνέχεια που ενώνει όλα τα πράγµατα. Η απεργία στο Χάρβαρντ είναι ένας κρίκος σε µια αλυσίδα γεγονότων και οι βαθύτερες ρίζες της βρίσκονται πολλά χρόνια πίσω, εκκινώντας από το κίνηµα για την κατάργηση της δουλείας που έναν αιώνα µετά την ανάδυσή του τα αιτήµατά του δεν είχαν δικαιωθεί. Η δική µου ανάµειξη στα γεγονότα της απεργίας στο Χάρβαρντ, που αφορά τον γραφιστικό σχεδιασµό των αφισών, ήταν επίσης ένας κρίκος της αλυσίδας της δικής µου ζωής.
Εσείς τότε ολοκληρώνατε τις σπουδές σας στο Harvard Graduate School of Design;
Ναι, σπούδαζα ακόµη αλλά δούλευα και σε µια αρχιτεκτονική εταιρεία στη Βοστώνη –κατά τη γνώµη µου ήταν ένα γραφείο εφαρµοσµένων τεχνών µε τους καλύτερους αρχιτέκτονες και γραφίστες της χώρας–, ενώ παράλληλα χωρίς να πληρώνοµαι έφτιαχνα αφίσες για οποιαδήποτε εκδήλωση γινόταν στο πανεπιστήµιο, για να υλοποιώ κάποιες ιδέες. Αγαπούσα αυτήν τη δουλειά και δοκίµαζα πολλά διαφορετικά µέσα ως σχεδιαστής· κάποιες µέθοδοι σχεδιασµού και εκτύπωσης δεν υπάρχουν πια σήµερα.
Είπατε ότι η ανάμειξή σας στην απεργία ξεκίνησε αµέσως µετά την κατάληψη. Με ποιον τρόπο;
Συνέβη την επόµενη ηµέρα. Περπατώντας στους χώρους του πανεπιστηµίου µαζί µε κάποιους φίλους µου αντιλαµβανόµαστε ότι όλα έµοιαζαν ίδια. ∆εν υπήρχε τίποτε που να δείχνει ότι έχει συµβεί κάτι ιδιαίτερο. ∆εν υπήρχε κάποια ορατή απόδειξη. Κοιτώντας τους άδειους τοίχους γύρω µας σκεφτήκαµε ότι αυτοί οι τοίχοι χρειάζονται αφίσες. Νιώσαµε την επείγουσα ανάγκη µιας οπτικής απόδειξης του γεγονότος.
Ποιο ήταν το επόµενο βήµα σας;
Το πρώτο που σκέφτηκαν κάποιοι ήταν η µέθοδος του στένσιλ. Πήγαµε σε ένα κατάστηµα καλλιτεχνικών υλών κοντά στο πανεπιστήµιο για να πάρουµε υλικά και ο ιδιοκτήτης του µας πρότεινε τη µέθοδο της µεταξοτυπίας. Μάλιστα, µας είπε να πάρουµε ό,τι θέλουµε χωρίς χρήµατα. Στο παρελθόν είχε και ο ίδιος κινηµατική δραστηριότητα κάπου στην Ευρώπη, αλλά δεν έµαθα ποτέ περισσότερες λεπτοµέρειες. Γυρίσαµε στη σχολή και προσπαθούσαµε να δούµε τι θα κάνουµε µε όλα αυτά τα υλικά που µας έδωσε.
(Ενώ εξιστορεί τα παραπάνω σχεδιάζει σε ένα χαρτί και µου δείχνει το «πρωτόγονο», όπως το χαρακτηρίζει, χειροποίητο µεταξοτυπικό «µηχάνηµα» που έφτιαξαν εκείνη την ηµέρα για την ανατύπωση των σχεδίων τους σε αφίσες και µπλουζάκια µε τα συνθήµατα της απεργίας.)
Μπορείτε να ανακαλέσετε στη µνήµη σας τη στιγµή που δηµιουργήθηκε η γροθιά;
Ενας συµφοιτητής µου, ο Ντουκ Ενγκελ, έφτιαξε ένα σχέδιο που έµοιαζε µε γροθιά. Ηταν ένα γεωµετρικό, αφαιρετικό σχέδιο, εµπνευσµένο από την αισθητική του Ιάπωνα καθηγητή µας Τοσιχίρο Κατιγιάµα. Θύµιζε τα διεθνή σύµβολα που υπάρχουν στα αεροδρόµια. Πίστευα ότι η γροθιά ήταν πολύ καλή ιδέα αλλά η συγκεκριµένη δεν είχε τη συναισθηµατική ένταση που θέλαµε. Ετσι σχεδίασα µια αληθινή και όχι µια αφηρηµένη σφιγµένη γροθιά, χρησιµοποιώντας για µοντέλο το δεξί µου χέρι – γιατί είµαι αριστερόχειρας. Η αρχική ιδέα προέκυψε σε συνεργασία µε τον συµφοιτητή µου. ∆εν ήταν δική µου. Βέβαια, όπως ανακάλυψα αργότερα, η γροθιά προϋπήρχε, ήταν ήδη έµβληµα αντίστασης πολλά χρόνια πιο πριν. Υπάρχουν περίπου δεκαπέντε µε είκοσι απεικονίσεις της γροθιάς από το 1917 έως σήµερα. Αλλά δεν το γνωρίζαµε όταν σχεδιάσαµε τη δική µας στο Χάρβαρντ. Είναι τελικά και αυτή ένας κρίκος σε µια αλυσίδα συνεχειών, όπως όλα άλλωστε.
Η πιο δυνατή ανάµνησή σας από εκείνες τις ηµέρες;
Η επόµενη µέρα. Αφού αρχίσαµε να τυπώνουµε σε µια συγκέντρωση έξω από τη βιβλιοθήκη του πανεπιστηµίου, πήρα το µικρόφωνο και γυρνώντας την πλάτη µου προς τον κόσµο, όπου ήταν τυπωµένη στο µπλουζάκι µου η γροθιά, τους είπα ότι αν κάποιος θέλει να τυπώσει κάτι να έρθει στο Robinson Hall στη Σχολή Ντιζάιν. Ηρθαν αµέσως πολλοί. Ενας µάλιστα µας ζήτησε να τυπώσουµε την κόκκινη γροθιά στο γυµνό στέρνο του.
Τι συνέβαινε µέσα στο Robinson Hall, το τυπογραφείο της Σχολής Ντιζάιν, µε τους Strike Artists;
Αυτό που συνέβαινε µε τους Strike Artists ήταν ένα κλασικό παράδειγµα παραγωγικής αναρχίας. Ηµασταν η οµάδα δηµιουργίας των απεργιακών αφισών του Χάρβαρντ. Καθόµασταν όλοι µαζί και σχεδιάζαµε και τυπώναµε. ∆εν υπήρχε αφεντικό. Είναι σηµαντικό να κάνεις τα πράγµατα ορατά. Αυτή ήταν η δουλειά µας. Κάποιες φορές µάλιστα οι ορατές αποδείξεις είναι το µόνο που µένει ύστερα από ένα γεγονός. Η αφίσα έχει δύναµη ως µέσο και αυτό που έχει σηµασία είναι πώς και για ποιον σκοπό χρησιµοποιεί κάποιος αυτήν τη δύναµη.
Τι πιστεύετε ότι πέτυχε τελικά αυτή η απεργία;
Κάποια από τα αιτήµατά της δικαιώθηκαν, άλλα πάλι όχι. Το ουσιαστικό που πέτυχε η απεργία είναι ότι έφερε αλλαγές στη συνείδηση πολλών από αυτούς που συµµετείχαν. Συνειδητοποιήσαµε κάτι που µπορεί κάποιοι να µην είχαν σκεφτεί ποτέ στο παρελθόν: τη µεθυστική δύναµη που έχουν τα µαζικά κινήµατα. Και ελπίζω πολλοί από τους φοιτητές που ήταν στο Χάρβαρντ εκείνες τις ηµέρες να πήγαν σε µια διαδήλωση κατά του πολέµου στο Ιράκ. Πριν από λίγα χρόνια είχα µια διάλεξη γι’ αυτές τις αφίσες στο Harvard Club (σύλλογος αποφοίτων του Χάρβαρντ) στη Νέα Υόρκη. Η καλύτερη στιγµή της ήταν όταν άνθρωποι που ήταν φοιτητές τότε στο Χάρβαρντ µίλησαν µε πάρα πολύ ενθουσιασµό και έντονα συναισθήµατα για το πώς αυτή η απεργία άλλαξε την αντίληψή τους και άρχισαν να πιστεύουν στην άµεση συµµετοχή στα κοινά.
Πώς αισθάνεστε σήµερα, πενήντα χρόνια µετά, που η κόκκινη γροθιά παραµένει εµβληµατικό και διαχρονικό σύµβολο αντίστασης και εξέγερσης σε όλο τον κόσµο;
Το προτέρηµα αυτής της εικόνας είναι ότι το µήνυµά της είναι ξεκάθαρο, άµεσο και σαφές. Θεωρώ ότι είναι καλή αποτύπωση µιας ιδέας την οποία µοιράστηκε πολύς κόσµος. Μακάρι να µπορούσα να αποδώσω µεγαλύτερη σπουδαιότητα σε αυτό, αλλά δεν έχω κάποιες παραπάνω σκέψεις να καταθέσω.
INFΟ
Η διπλή έκθεση «Ανοιξιάτικοι χείμαρροι. Αφίσες από την απεργία στο Χάρβαρντ. Ανοιξη 1969. Συλλογή Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lefaivre» και «Ανοιξιάτικοι χείμαρροι. Ρωσική πρωτοπορία – συλλογή Κωστάκη» στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έως τις 24 Φεβρουαρίου
