Ο Γερμανός κοινωνιολόγος και καθηγητής σχολιάζει με αφορμή τα 20 χρόνια από την 11η Σεπτεμβρίου τις αλλαγές που συντελέστηκαν από τότε στον κόσμο
Η Αλ Κάιντα άνοιξε το κουτί της Πανδώρας επιλέγοντας να χτυπήσει τις ΗΠΑ. Οι τελευταίες απάντησαν με φωτιά και οργή, κηρύσσοντας τον πόλεμο στην τρομοκρατία και εισβάλλοντας στο Αφγανιστάν και το Ιράκ (έστω και για άσχετους λόγους). Τότε στην ηγεσία των ΗΠΑ βρίσκονταν οι νεοσυντηρητικοί Ρεπουμπλικάνοι Μπους, Τσέινι και Ράμσφελντ.
Από την 11η Σεπτεμβρίου κοσμοϊστορικές αλλαγές συντελέστηκαν: παγκόσμια οικονομική ύφεση του 2007-09, η κρίση της ευρωζώνης, η «αραβική άνοιξη» και η κατάληξή της σε χειμώνα, η ανάδειξη του ISIS, η άνοδος της Κίνας και η επάνοδος της Ρωσίας, η συρρίκνωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η άνοδος του νεοφασισμού, η εμφάνιση της πανδημίας του SARS-CoV-2.
Η αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν στις 31 Αυγούστου 2021 κλείνει έναν ολόκληρο ιστορικό κύκλο που ξεκινάει από την πτώση του σοβιετικού μπλοκ το 1989-91. Η μέχρι τώρα μεταψυχροπολεμική ιστορία χωρίζεται σε δύο περιόδους: 1989-2001 και 2001-21. Πρόκειται για 31 χρόνια ιδιαίτερα πυκνών γεγονότων και υπόγειων τάσεων που είτε εξερράγησαν είτε σιγοβράζουν και αναπτύσσονται αντίστοιχα. Η Ιστορία δεν τελείωσε ποτέ, αντίθετα από αυτά που διακήρυττε ο Φράνσις Φουκουγιάμα.
Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης δεν αναπτύχθηκαν με τον τρόπο που αφηγούνταν το μέλλον τους. Οι ανοιχτές κοινωνίες, η αέναη οικονομική ανάπτυξη, η αναδιανομή πλούτου μέσω της συρρίκνωσης φόρων και κράτους, οι γεωπολιτικές επεμβάσεις μέσω κυρώσεων και πολέμων, το χτίσιμο εθνών εκ του μηδενός και η εκτεταμένη και προληπτική αντιτρομοκρατική πολιτική έχουν πλέον δείξει τα όριά τους. Οι παραπάνω πολιτικές προώθησαν το εγχείρημα του πολιτικού και οικονομικού (νεο)φιλελευθερισμού και εκπλήρωσαν τους στόχους του. Η παλινόρθωση ταξικής (και γεωπολιτικής) ισχύος ήταν ο στόχος του, ενώ η μέθοδός του ήταν η συσσώρευση πλούτου διά της απαλλοτρίωσης, όπως υποστηρίζει ο ανθρωπολόγος και γεωγράφος Ντέιβιντ Χάρβι.
Για όλα τα παραπάνω συνομιλήσαμε με τον Βόλφγκανγκ Στρέεκ, Γερμανό κοινωνιολόγο και ομότιμο καθηγητή στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για τη Μελέτη των Κοινωνιών στην Κολωνία. Το έργο του έχει δημοσιευτεί σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ενώ στην Ελλάδα κυκλοφορούν δύο άκρως ενδιαφέροντα βιβλία του («Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός» και «Κερδίζοντας χρόνο»).
Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν σοκ για τον κόσμο. Αμέσως μετά ξεκίνησε ο πόλεμος κατά του τρόμου. Τι συνέβη εκείνες τις μέρες; Ποιες ήταν οι συνέπειες για τη Δύση;
Είναι μια πλατιά ερώτηση και συγχωρήστε με εάν εστιάσω σε μία ή δύο όψεις του ζητήματος. Η 11η Σεπτεμβρίου ήταν από εκείνα τα γεγονότα που απέδειξαν τη μεγάλη ευαλωτότητα της παγκοσμιοποιητικής «νέας παγκόσμιας τάξης» που προκήρυξε ο Τζορτζ Χ.Γ. Μπους μετά το τέλος του σοβιετικού κομμουνισμού. Αλλα γεγονότα περιλαμβάνουν διάφορες οικονομικές κρίσεις –η ασιατική κρίση, η ρωσική κρίση, η κρίση του 2008– και ας μην ξεχνάμε την κρίση του κορονοϊού.
Αυτό που έχουν κοινό είναι ότι μας έδειξαν το ανέφικτο της μίας παγκόσμιας αυτοκρατορικής χώρας –των ΗΠΑ– να ελέγξει τα παγκόσμια κανάλια επικοινωνιών που χτίστηκαν κάτω από ένα νεοφιλελεύθερο παγκόσμιο όραμα, που ήταν το όραμα του αμερικανικού καπιταλισμού. Το τέλος αυτών των κρίσεων συνέβαλε στην πτώση των ΗΠΑ από de facto παγκόσμιο κράτος και παγκόσμια κυβέρνηση. Η 11η Σεπτεμβρίου επίσης αποκάλυψε τη φύση αυτού που τώρα έχει γίνει ο μεγαλύτερος αντίπαλος του σύγχρονου καπιταλισμού: του φονταμενταλιστικού πολιτικού ισλαμισμού, εντελώς απρόσβλητου από την έλξη του καταναλωτισμού και βαθιά διεθνιστικού ως προς τον τελικό στόχο, που δεν είναι η κρατική εξουσία –αυτό είναι απλό μέσο– αλλά η κατασκευή της παγκόσμιας «ούμα» των πιστών κάτω από μια θεοκρατική εξουσία. Αυτό που θα γίνει τόσο ισχυρό στον 21ο αιώνα αντανακλά την ολοκληρωτική αποτυχία των «δυτικών» ιδεών της παγκόσμιας «ανάπτυξης», ενός «μοντερνισμού» για όλους, της αμερικανικής «εθνοκατασκευής» κ.λπ. Δεν νομίζω ότι ακόμη έχουμε καταλάβει τη σημασία του.
Σε άρθρο σας στο «New Left Review» μιλήσατε για τη «δεύτερη θεωρία» του Ενγκελς και επιχειρηματολογήσατε για την ύπαρξη μιας κεφαλαιοκρατικής μεθόδου καταστροφής. Το κεφάλαιο κέρδισε από τους «αέναους πολέμους»; Εάν είναι έτσι, με ποιους τρόπους πραγματοποιήθηκε αυτή η διαδικασία;
Σε αυτό το άρθρο λέω ότι η τεχνολογική ανάπτυξη των μέσων καταστροφής δεν μπορεί εύκολα να υπαχθεί στην ανάπτυξη των μέσων παραγωγής – υπάρχει εν μέρει μια διαφορετική λογική εν δράσει εκεί, η οποία είναι στενά συνυφασμένη με την πολιτική οικονομία αλλά δεν καθορίζεται από αυτή. Στις πλούσιες χώρες ο πόλεμος δεν απαιτεί πλέον τη στρατολόγηση (την κινητοποίηση των πολιτών) – κανείς δεν χρειάζεται να φοβάται ότι ο πατέρας, η μητέρα, ο/η σύζυγος θα σταλθεί σε μια μακρινή χώρα για να πολεμήσει μακρινούς εχθρούς. Οπου υπάρχει ακόμη απευθείας διένεξη οι απώλειες της «δικής μας» πλευράς συνήθως είναι ελάχιστες συγκριτικά με τις απώλειες των αντιπάλων. Αυτό κάνει τον πόλεμο θεωρητικά ευκολότερο και επιτρέπει όλες τις μορφές ακήρυχτου πολέμου. Η νέα τεχνολογία καθιστά εφικτή τη στόχευση ατόμων αντί για μαζικούς φόνους μέσω drones, μερικώς αυτοματοποιημένα, ενώ δεν πρέπει να υποτιμούνται οι ειδικές δυνάμεις (αριστοτέχνες του φόνου, που αντικαθιστούν τους «φορντικούς» μαζικούς δολοφόνους του παρελθόντος). Οπότε ο πόλεμος κοστίζει χρήματα, αλλά από την πλευρά των κεφαλαιοκρατικών δημοκρατιών (σχεδόν) καθόλου ζωές. Ταυτόχρονα, μπορεί η εξατομικευμένη εξάλειψη των εχθρών να είναι πολύ αποτελεσματική –δείτε τον ισραηλινό πόλεμο στη Γάζα–, αλλά δεν είναι κατάλληλη για τη διατήρηση σταθερού ελέγχου σε μια καθορισμένη περιοχή, σίγουρα όχι έξω από πόλεις. Σε κάθε περίπτωση, ο αγαπημένος τρόπος πολέμου, που σήμερα ονομάζεται «πόλεμος κατά του τρόμου», μεταμφιέζεται σε αστυνομική δράση στο όνομα των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Πού είναι η τάξη και το κεφάλαιο εδώ; Τα κομμουνιστικά κράτη δεν υπάρχουν πια και οι στρατιωτικές επεμβάσεις της Δύσης, στο κυνήγι της παγκόσμιας κυριαρχίας και των παγκόσμιων αγορών, αντιμετωπίζουν δύο είδη εχθρών: χαμηλής τεχνολογίας αντάρτες όπως οι Ταλιμπάν και μια αυξανόμενη μεγάλη δύναμη με υψηλή τεχνολογία όπως η Κίνα, που δεν ενδιαφέρεται για το αμερικανικό στιλ «εθνοκατασκευής». Κάτω από τη νέα παγκόσμια τάξη η Κίνα θεωρείται από τις ΗΠΑ τόπος που παράγει φτηνά καταναλωτικά αγαθά για τη Walmart (σ.σ.: η μεγαλύτερη αλυσίδα πολυκαταστημάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες) και τους υπερχρεωμένους πελάτες της. Τώρα αυτό έχει λάβει τέλος και αυτό θα είναι πολύ ενδιαφέρον, όχι απαραίτητα θελκτικό: να βλέπεις ποια είδη τεχνολογιών θα υπηρετούν και ποια όχι τις δύο υπερδυνάμεις του 21ου αιώνα στον παγκόσμιο ανταγωνισμό τους.
Η 11η Σεπτεμβρίου υπήρξε σημείο καμπής για τη μεταψυχροπολεμική ιστορία. Η κατάσταση του κόσμου την περίοδο 1989-2001 ήταν σταθερή (παγκοσμιοποίηση, οικονομική επέκταση). Η περίοδος 200121 κλείνει με την αμερικανική αποχώρηση από το Αφγανιστάν. Αυτά τα 20 χρόνια γίναμε μάρτυρες πολλών και πυκνών γεγονότων (Αφγανιστάν, Ιράκ, οικονομική κρίση, πανδημία). Ποιες είναι οι προοπτικές του παγκόσμιου καπιταλισμού;
Ο κινεζικός καπιταλισμός είναι μέρος του παγκόσμιου καπιταλισμού ή ο καπιταλισμός σήμερα χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα που κυβερνώνται από δυο εχθρικές υπερδυνάμεις; Είναι η Κίνα μια κοινωνία που οργανώνεται από ένα κράτος που κρατάει τον έλεγχο της οικονομίας –κεφαλαιοκρατικής ή όχι– ή είναι η κεφαλαιοκρατική της οικονομία που βρίσκεται σε ένα δρόμο απεγκλωβισμού από το κινεζικό κράτος, συγχωνευόμενη στον παγκόσμιο, ελεύθερο από εθνικούς ή εθνικιστικούς στόχους καπιταλισμό; Ιστορικά ο καπιταλισμός πάντα χρειαζόταν ένα προστατευτικό αυτοκρατορικό κράτος που βοηθάει στην εδαφική επέκταση παρέχοντας αποτελεσματική προστασία της ιδιοκτησίας, νομικά και στρατιωτικά, ασφαλίζοντας το νόμισμα κ.λπ. Η αμερικανική αυτοκρατορία παρακμάζει, πιθανόν μη αναστρέψιμα, ενώ η Κίνα βρίσκεται σε άνοδο. Θα χωρίσουν τον παγκόσμιο καπιταλισμό ή θα τον κυβερνήσουν μαζί; Σε τι θα καταλήξει η δυτική Ευρώπη; Ενας δορυφόρος των ΗΠΑ –αυτό που ουσιαστικά είναι ως τώρα– ή μια τρίτη αυτοκρατορία που θα κυβερνά τη δική της «καπιταλιστική έκδοση»; Το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα θα χρησιμοποιεί τον κινεζικό καπιταλισμό ως εργαλείο για την εξασφάλιση της κινεζικής εθνικής ανεξαρτησίας από τη Δύση ή ο κινεζικός καπιταλισμός θα κάνει πέρα το κινεζικό κράτος και θα επιχειρήσει να μεγαλώσει έξω από την καθοδήγηση του κράτους; Πιστεύω ότι ακόμη και ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς ένα κράτος, ή κράτη, και αυτό, μαζί με την εξέλιξη των μέσων καταστροφής, εισάγει τη λογική των πολιτικών ισχύος και κοινωνικής ενσωμάτωσης στην κεφαλαιοκρατική οικονομία που δημιουργεί μεγάλη αμφιβολία για το τι θα γίνει μετά.
