Οι εποχές αλλάζουν αλλά τα έργα με τα οποία μεγάλωσαν γενιές και γενιές αντέχουν στον χρόνο.
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι τίτλοι κλασικών μυθιστορημάτων διασκευάζονται, ώστε να γίνουν πιο ελκυστικά στη νέα γενιά αναγνωστών και δη στις πιο μικρές ηλικίες. Βιβλία που έχουν συντροφεύσει γενιές και γενιές προσαρμόζονται στα σύγχρονα δεδομένα, αποτελώντας πόλο έλξης για τους λιλιπούτειους αναγνώστες.
Παρότι την εποχή μας χαρακτηρίζουν η ταχύτητα και η ευκολία, συγγραφείς όπως ο Κάρολος Ντίκενς, η Λουίζα Μέι Αλκοτ, ακόμη και ο Αίσωπος φαίνεται να κερδίζουν το στοίχημα του χρόνου, καθώς αποτελούν δημοφιλείς επιλογές κυρίως των παιδιών, αλλά και γονιών και εκπαιδευτικών.
Οι παράξενοι κόσμοι
Από την πλευρά τους τα παιδιά γοητεύονται από τους παράξενους κόσμους των κλασικών έργων, που μπορεί να περιγράφουν μια εποχή τελείως διαφορετική από την τωρινή, ωστόσο ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας τους και η δύναμη της αφήγησης τα καθιστούν μόνιμους κατοίκους στις παιδικές και όχι μόνο βιβλιοθήκες.
Τα ερεθίσματα που λαμβάνουν καθημερινά τα παιδιά μεταλλάσσονται με τέτοια ταχύτητα ώστε η αναγνωστική υπομονή να γίνεται δύσκολο στοίχημα. Για ποιο λόγο ένα παιδί να καθίσει να ξεφυλλίσει ένα βιβλίο όταν μπορεί απλώς να αφεθεί στις σειρήνες της οθόνης και του διαδικτύου; Η συγκέντρωση που απαιτείται για να διαβάσει κάποιος ένα βιβλίο είναι μια δεξιότητα που αναπτύσσεται από τους πρώτους μήνες της ζωής ενός ανθρώπου, αλλά δυστυχώς με τον καταιγισμό πληροφοριών που υφίσταται ένα παιδί συμβαίνει το αντίθετο και οδηγείται στην πολυδιάσπαση.
Αν κάποιος παρατηρήσει με προσοχή τους καταλόγους των ελληνικών εκδόσεων, θα διαπιστώσει ότι το όνομα του Ντίκενς κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις στα έργα που απευθύνονται σε παιδιά. Το παράδοξο είναι πως ο Αγγλος συγγραφέας γράφει για παιδιά, χωρίς όμως να απευθύνεται σε αυτά. Η δραματική πλοκή, η αγωνία που τροφοδοτεί σε κατάλληλες δόσεις τους αναγνώστες και η άριστη χρήση της γλώσσας αποτελούν αναμφίβολα εχέγγυα για ένα δυνατό ανάγνωσμα. Ψάχνοντας κι άλλους λόγους οδηγούμαστε στην προσεκτική επιλογή των θεμάτων. Το περιεχόμενο των έργων του κουβαλάει μια ιδεολογική φόρτιση. Στις σελίδες των βιβλίων αποτυπώνονται τα αδιέξοδα της εποχής, οι κοινωνικές ανισότητες και οι σχέσεις εξουσίας. Υπάρχει, δυστυχώς, μια κρατούσα άποψη που θέλει να μιλούμε στα παιδιά για κόσμους εξευγενισμένους όπου το κακό υπάρχει μόνο για να αναδεικνύεται το καλό. Τα παιδιά πρέπει να φυλάσσονται σε μια φούσκα όπου το καλό κερδίζει πάντα και τα τέρατα ή θα είναι χαριτωμένες χνουδόμπαλες ή θα εξολοθρεύονται από έναν σούπερ ήρωα. Υπερφυσικές δυνάμεις όπως να πετάς φλόγες από το στόμα ή να είσαι αόρατος είναι πιο εύκολα αποδεκτές από ένα παιδί που ζει στους δρόμους και οδηγείται στο ορφανοτροφείο.
Στον κόσμο του Ντίκενς αλλά και άλλων κλασικών συγγραφέων που διαβάζονται από παιδιά οι ήρωες δεν είναι λαμπεροί, καλοσχηματισμένοι αστέρες, αλλά άνθρωποι καθημερινοί και οικείοι σε όλους μας. Το παιδί κρατώντας ένα βιβλίο του Ντίκενς νιώθει μέρος του και –το σημαντικότερο– νιώθει ότι αυτό που συμβαίνει το αφορά. Μπορεί να μη ζουν τα σημερινά παιδιά σε συνθήκες βικτωριανής εποχής, όμως οι συμβολισμοί είναι ξεκάθαροι. Ο ήρωας του Ντίκενς περιμένει τα συσσίτια για να ζήσει την ίδια στιγμή που άλλα παιδιά απολαμβάνουν τη θαλπωρή των πλούσιων σπιτικών τους. Τα σημερινά παιδιά απορροφούν όλες τις αντανακλάσεις της δύσκολης καθημερινότητας που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι γονείς τους και που αποτυπώνονται στα όνειρά τους.
Ντεφόε και Αίσωπος
Μιλώντας με μητέρες που τα παιδιά τους φοιτούν στις τάξεις του δημοτικού σχολείου, μου μετέφεραν πως κατά τη διάρκεια του προγράμματος της δανειστικής βιβλιοθήκης οι μαθητές επέλεξαν διασκευασμένα κλασικά μυθιστορήματα, όπως τον «Ροβινσώνα Κρούσο» του Ντάνιελ Ντεφόε. Η απάντηση που έδωσαν οι μικροί αναγνώστες ήταν πως εκτός της περιπέτειας τους συνάρπαζε το γεγονός πως ένιωθαν πως το βιβλίο γράφτηκε γι’ αυτούς. Πως επιτέλους ένα βιβλίο μιλάει για παιδιά αντιμετωπίζοντάς τα όχι ως φανταστικά πλάσματα, αλλά αναγνωρίζοντάς τα ως μικρά ανθρωπάκια που καταλαβαίνουν, νιώθουν και αντιδρούν. Και –το σημαντικότερο– ως παιδιά που δεν οφείλουν να κερδίζουν πάντα.
Στην περίπτωση του Αισώπου ο εξανθρωπισμός των ζώων επίσης είναι αγαπητός στις πιο μικρές ηλικίες. Μια εικονική κοινωνία που έχει όλα τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, δοσμένα όμως με τέτοιο τρόπο που δεν τρομάζουν τα παιδιά ακόμη κι όταν στο τέλος κάθε μύθου-παραβολής το ένα ζώο ταπεινώνει ή κατασπαράζει το άλλο. Μια μικρογραφία της ζωής που τα παιδιά φαίνεται να αναγνωρίζουν χωρίς να τρομάζουν. Πολλές φορές οι μύθοι του Αισώπου επιλέγονται από την εκπαιδευτική κοινότητα ή από αναπτυξιολόγους και παιδοψυχολόγους για να εισάγουν με τρυφερό τρόπο τα παιδιά στη διδακτική της ηθικής. Στο πώς θα μάθουν να ξεχωρίζουν το καλό από το κακό, την αρετή από την κακία. Η εκπαίδευση παύει να είναι στείρα, αλλά εμπλουτίζεται μέσα από παραβολές, συμβολισμούς, αινίγματα και παθήματα που βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν το σύστημα αξιών τους. Μήπως το ίδιο δεν υποστήριζε και ο Πλάτων για τον σκοπό της εκπαίδευσης; Ο φιλόσοφος επέμενε σε ένα εκπαιδευτικό μοντέλο που οι μαθητές μαζί με τις δεξιότητες θα ανέπτυσσαν την ηθική και τη συνείδησή τους.