Μια συζήτηση με τον συγγραφέα και δημοσιογράφο με θέμα τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Το έπος της µικρασιατικής εκστρατείας και οι σαρωτικές εξελίξεις που ακολούθησαν είναι το θέµα του βιβλίου «Εάλω η Σµύρνη» του Βασίλη Ι. Τζανακάρη, που αποτελεί εµπλουτισµένη και αναθεωρηµένη έκδοση του βιβλίου «∆ακρυσµένη Μικρασία 1919-1922». Αναζητήσαµε τον συγγραφέα µε αφορµή την κυκλοφορία του βιβλίου από τις εκδόσεις Μεταίχµιο στο πλαίσιο της συµπλήρωσης εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. «Ξεκίνησα έχοντας κατά νου να κάνω ένα µυθιστόρηµα. Θα το συνέθεταν ένα όνειρο, ένα όραµα αιώνων κι ένας άνεµος ελευθερίας που θα σάρωνε αιώνες σκλαβιάς και βαρβαρότητας από την άλλη πλευρά του Αιγαίου». Ωστόσο, όπως λέει, τον διέψευσε η πραγµατικότητα. «Μια ζοφερή πραγµατικότητα που είχα αρχίσει να την ψηλαφώ από τα νεανικά µου χρόνια ακούγοντας τις αφηγήσεις όσων την έζησαν, για να καταλήξω σε µια πολύχρονη και αέναη αναζήτηση στοιχείων µέσα από έναν τεράστιο όγκο υλικού που έπρεπε να τον αξιολογήσω, να τον ταξινοµήσω και τελικά να τον τιθασεύσω, προκειµένου να πάρει τη µορφή ενός χρονικού».
Πώς επιτυγχάνεται η ανασύσταση µιας εποχής που απέχει από τη δική µας έναν ολόκληρο αιώνα;
Προσπάθησα να καταγράψω και να αποκωδικοποιήσω όλο το ένδοξο και ταυτόχρονα θλιβερό µικρασιατικό έπος όντας µακριά από τα επίσηµα αρχεία και τις πρωτογενείς πηγές πληροφοριών, όπως είναι οι µεγάλες βιβλιοθήκες της πρωτεύουσας. Εκανα λοιπόν κάτι πολύ χρονοβόρο, πολυδάπανο και κουραστικό. ∆ηµιούργησα το δικό µου αρχείο και τις δικές µου πηγές πληροφοριών συγκεντρώνοντας όλες σχεδόν τις εφηµερίδες της εποχής, καθώς και ένα πλήθος από περιοδικά, ανακοινώσεις, προκηρύξεις, φωτογραφίες αλλά και ένα πολύ µεγάλο αριθµό σπάνιων βιβλίων, εγγράφων, ηµερολογίων και αφηγήσεων ώστε να αντιπαραβάλω όσα συνέβαιναν στη Μικρά Ασία ταυτόχρονα µε εκείνα που συνέβαιναν στην Ελλάδα. Αυτό ήταν ακόµη πιο δύσκολο γιατί έπρεπε να αναστήσω µια ολόκληρη εποχή και από τις δύο πλευρές του αρχιπελάγους η οποία είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Πολλές φορές ψάχνοντας, διαβάζοντας και ανατρέχοντας σε όλα αυτά προσπάθησα να µπω στο πετσί των ανθρώπων που τα έζησαν για να περιγράψω όσο πιο πιστά µπορούσα τις σκέψεις τους, να ζήσω τις χαρές, τις δυσκολίες αλλά και τις λύπες τους.
Είχατε την ευκαιρία να συναντήσετε ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα;
Πρόλαβα πολλούς από τους πρόσφυγες πρώτης γενιάς µε τους οποίους κουβέντιασα για ώρες, αντλώντας πρωτογενές πληροφοριακό υλικό. Θέλω να πιστεύω ότι όσο καλύτερα γνωρίζουµε την εποχή που συµβαίνουν τα όποια ιστορικά γεγονότα, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συµβαίνουν, τόσο καλύτερα µπορούµε να κατανοήσουµε και να ερµηνεύσουµε την Ιστορία. Η καθηµερινότητα των ανθρώπων µε συγκινούσε και συνεχίζει να µε συγκινεί ιδιαίτερα. Γι’ αυτό και από το βιβλίο µου δεν λείπουν ο έρωτας, η ψυχαγωγία, η διασκέδαση, ο πολιτισµός, ο αθλητισµός, οι θεατρικές παραστάσεις, οι ταινίες της εποχής, αλλά και ο σκληρός διεκδικητικός αγώνας για το µεροκάµατο. Μικρές ψηφίδες που όµως όλες µαζί αποτέλεσαν το πλαίσιο των πολιτικών και πολεµικών γεγονότων εκείνης της εποχής, µε πρωταγωνιστές τους Ελληνες πολίτες και τους φαντάρους του µετώπου, οι οποίοι από τη µια στιγµή στην άλλη βρέθηκαν να πολεµούν σε ένα έδαφος που το µεγαλύτερο µέρος του τους ήταν άξενο, αφιλόξενο και κατοικούνταν από αλλόγλωσσους.
Πώς ήταν η ζωή στη Σµύρνη πριν από την καταστροφή;
Στη Σµύρνη, όπου κυρίαρχο στοιχείο ήταν το ελληνικό, οι έχοντες και οι κατέχοντες διήγαν βίο ανέφελο, ως συνήθως, µε διασκεδάσεις, χαρτοπαίγνιο, σχεδόν καθηµερινές βεγγέρες, έστελναν τα παιδιά τους να µορφωθούν στην Ευρώπη, ταξίδευαν, γλεντούσαν, πράγµατα που συνεχίστηκαν και στο µεγαλύτερο διάστηµα της ελληνικής «κατοχής». Για τους δεινά εργαζόµενους, το προλεταριάτο, δεν νοµίζω να άλλαξαν και πολλά πράγµατα ως προς τον τρόπο εργασίας, τα δυσβάσταχτα ωράρια και τις πενιχρές αµοιβές. Με την πάντα ελλοχεύουσα τουρκική διοίκηση. Τα πράγµατα άλλαξαν άρδην ύστερα από τη συµµετοχή της Τουρκίας στον Μεγάλο Πόλεµο, για να πάρουν τη µορφή ενός πογκρόµ διωγµών και ξεριζωµών των ελληνικών πληθυσµών σε πολλές περιοχές της Μικράς Ασίας, όχι όµως και στη Σµύρνη.
Πόση σχέση είχε ο µέσος Ελληνας της Σµύρνης µε τον µέσο Ελλαδίτη;
Νοµίζω ελάχιστη. Ο µέσος Ελληνας της Σµύρνης αν µη τι άλλο ήταν περισσότερο ανοιχτόµυαλος, προοδευτικός, µορφωµένος, οι γυναίκες αντιµετωπίζονταν µε ισότητα, σεβασµό· τα ήθη, ιδίως τα ερωτικά, είχαν περάσει στο στάδιο της απελευθέρωσης και η µόδα, ιδίως η γυναικεία, βρισκόταν στην αποκορύφωσή της. Χαρακτηριστική είναι η εντύπωση Ελληνα δηµοσιογράφου που έκπληκτος έγραφε στην εφηµερίδα του ότι ακόµη και τα δουλικά στη Σµύρνη φόραγαν ολοµέταξες κάλτσες. Με άλλα λόγια, ο πολιτισµός περνούσε µια από τις ωραιότερες εξάρσεις του. Την ίδια εποχή που οι Ελληνες της άλλης Ελλάδας συνέχιζαν να µισούν ο ένας τον άλλον, η χώρα ήταν πολιτικά διχασµένη, καταχρεωµένη, η εργασία στην ύπαιθρο κτηνώδης και το προσφυγικό πρόβληµα µε τους διωγµένους από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη ιδιαίτερα έντονο.
Ποιους εξέφραζε πολιτικά ο Ελευθέριος Βενιζέλος;
Περισσότερο τη µεσαία αστική τάξη, τους µεγαλοαστούς, το εφοπλιστικό κεφάλαιο (Μπάζιλ Ζαχάρωφ, Μποδοσάκης), λιγότερο τους µικροαστούς και σχεδόν καθόλου την εργατική τάξη, τους προλετάριους και τους κολίγους. Ας µην ξεχνάµε ότι µερικά χρόνια αργότερα θέσπισε το ιδιώνυµο.
Πώς έχασε τον έλεγχο της κατάστασης;
Πρώτιστα από την τυφλή πίστη και υποταγή του στην εγγλέζικη επιρροή και στη συνέχεια από την πολλή αισιοδοξία και υπερεκτίµηση των δυνατοτήτων του. Τέλος, γιατί πίστεψε ότι ο ελληνικός λαός θα συµµεριζόταν τα οράµατά του, όπως εκείνο της Μεγάλης Ελλάδας, και θα εκτιµούσε τα επιτεύγµατά του.
Τι ρόλο έπαιξαν οι δηµοσιογράφοι της εποχής στη µυθοποίηση του Ελευθέριου Βενιζέλου και –από την τουρκική πλευρά– του Μουσταφά Κεµάλ; Από τα στοιχεία που παραθέτετε στο βιβλίο αντιλαµβάνεται κάποιος ότι προωθήθηκε η µυθολόγηση και των δύο πολιτικών.
Είναι γεγονός ότι το τυχερό αστέρι του Βενιζέλου και τα χαρίσµατά του υπερεκτιµήθηκαν από τους δηµοσιογράφους, ιδίως τους φίλα προσκείµενους προς το κόµµα των Φιλελευθέρων. Αλλά αυτό δεν συνέβη µόνο µε τους Ελληνες δηµοσιογράφους. Στη µυθοποίησή του συνέβαλαν και δηµοσιογράφοι µεγάλων ευρωπαϊκών εφηµερίδων, καθώς και διπλωµάτες που τον ανέφεραν κάτι σαν τον Λένιν. Κάτι τέτοιο συνέβη και µε τον Κεµάλ αλλά σε µικρότερο βαθµό για τρεις λόγους: ο ένας γιατί η Τουρκία µετά τον Μεγάλο Πόλεµο βρέθηκε στο στρατόπεδο των ηττηµένων, ο άλλος γιατί ο Κεµάλ είχε συντρίψει τους Βρετανούς στην Καλλίπολη και τέλος γιατί στην αναµέτρησή τους µε τους Ελληνες οι Τούρκοι βοηθήθηκαν από τη νεαρή Σοβιετική Ενωση που θεωρούσε τον αγώνα τους εθνικοαπελευθερωτικό.
Τι µάθαιναν οι Ελληνες από τις εφηµερίδες για την εξέλιξη του πολέµου;
Παρά την αυστηρή λογοκρισία και των δύο κυβερνήσεων υπήρξαν εφηµερίδες που σεβάστηκαν τους αναγνώστες τους. Το ίδιο ίσχυε και για εκείνους που έγραφαν σε αυτές. Ως προς το τι µάθαιναν οι Ελληνες για την εξέλιξη του πολέµου, πολλά και συµφέροντα. Ανάλογα δηλαδή µε το προς τα πού έκλιναν η εφηµερίδα, αλλά και η προσωπική συµπάθεια ή ο φανατισµός τους. Εκτός κι αν οι αναγνώστες ήταν επίµονοι και αναζητούσαν στα ψιλά γράµµατα κάτι περισσότερο από τους τίτλους των πρωτοσέλιδων.
Σύµφωνα µε αυτόπτες µάρτυρες οι νικηµένοι Ελληνες κατά τη φυγή τους πυρπολούσαν τα τουρκικά χωριά. Εκατό χρόνια µετά πόσο έτοιµοι είµαστε να δεχτούµε τα πραγµατικά γεγονότα;
Τόσα χρόνια µετά και ακόµη δεν είµαστε προετοιµασµένοι να αποδεχτούµε το γεγονός ότι σε πολεµικούς καιρούς και οι Ελληνες ξέρουν να βάζουν φωτιές, να σφάζουν και να βιάζουν. Πάντως είναι γεγονός ότι πριν ακόµη από την πυρκαγιά της Σµύρνης αρκετά χωριά της Μικράς Ασίας, ιδίως τουρκικά, είχαν παραδοθεί στις φλόγες από τους άτακτους Ελληνες φαντάρους.
Ποια είναι η επίσηµη τουρκική εκδοχή για την καταστροφή της Σµύρνης;
Οτι την έκαψαν οι Ελληνες στρατιώτες για λόγους εκδίκησης κατά την επιστροφή τους από το µέτωπο σε συνεργασία µε τους Αρµένιους. Σύµφωνα όµως µε δεκάδες µαρτυρίες, ιδίως ξένων, την πυρπόλησαν οι Τούρκοι.
INF0
Τα βιβλία «Εάλω η Σμύρνη», «Σμύρνη 1919-1922», «Εις θάνατον!» και «Στο όνομα της προσφυγιάς» του Βασίλη Ι. Τζανακάρη που σχετίζονται με τη μικρασιατική εκστρατεία και την καταστροφή κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο