Η Συμφωνία της Βάρκιζας άφησε βαθύ αποτύπωμα στη μεταπολεμική πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Ταυτισμένη στη συλλογική μνήμη με την αποστράτευση του ΕΛΑΣ και την παράδοση των όπλων του, αποτέλεσε αντικείμενο έντονων και ποικίλων συζητήσεων έως τις μέρες μας, αναφορικά με το περιεχόμενό της και την εφαρμογή της. Οι μεταγενέστερες ερμηνείες της βασίστηκαν περισσότερο στην εκ των υστέρων γνώση και σε πολιτικές σκοπιμότητες. Μια ψύχραιμη αποτίμηση των τότε συνθηκών και γενικότερου πλαισίου καταδεικνύει ότι το ΕΑΜ ούτε ήθελε με τη βία να καταλάβει την εξουσία – θα μπορούσε να το είχε κάνει σε ευνοϊκότερη συγκυρία – ούτε είχε ποτέ επαναστατική γραμμή.
Μερικές παρατηρήσεις:
- Το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ προσηλωμένο σταθερά από την περίοδο της Κατοχής στην ομαλή πολιτική εξέλιξη, στη διασφάλιση των ελευθεριών του λαού και στην πάλη με κοινοβουλευτικά μέσα για μια δημοκρατική κοινωνία συνεκτίμησε τη στρατιωτική κατάσταση, τις διεθνείς περιστάσεις -ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος συνεχιζόταν- τη γνώμη των βαλκανικών κομμουνιστικών κομμάτων -την οποία έλαβε στέλνοντας αποστολές στη Σόφια και το Βελιγράδι όσο διαρκούσαν τα Δεκεμβριανά- τη σιωπή των Σοβιετικών, τη μη δυνατότητα παροχής στρατιωτικής βοήθειας ή πολιτικής στήριξης από πουθενά, την αμφίβολη λαϊκή διαθεσιμότητα για σύγκρουση με τους Βρετανούς, τη θέληση των εταίρων της ΕΑΜικης συμμαχίας και άλλους αντικειμενικούς παράγοντες και επέλεξε να μη συνεχίσει τη σύγκρουση εκτός Αθηνών και να υπογράψει συμφωνία με τους Βρετανούς δια της ελληνικής κυβέρνησης.
- Η Συμφωνία, αν και δεν εξέφραζε τον ακριβή συσχετισμό δύναμης ανάμεσα σε όσους την υπέγραψαν, ήταν επακόλουθο της ήττας του ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά και αποτύπωνε τη δυσμενή πολιτική θέση που βρέθηκε το ΕΑΜικο κίνημα μετά τη μάχη της Αθήνας και την υποχώρηση. Ας το έχουμε αυτό υπόψη όταν εκ των υστέρων και εκ του ασφαλούς κουνάμε το δάχτυλο περί λαθών και ενδοτισμού.
- Διακηρυγμένος σκοπός της συμφωνίας ήταν να τερματίσει την εσωτερική κρίση, να αποκαταστήσει την ενότητα του κράτους και να επαναφέρει την εσωτερική ειρήνη και ομαλότητα ώστε ο ελληνικός λαός να μπορέσει να αναλάβει τη δημιουργική προσπάθεια της ανοικοδόμησης της χώρας. Η συμφωνία περιλάμβανε διατάξεις που καθόριζαν τους κανόνες και το χρονοδιάγραμμα της σταδιακής αποκατάστασης των ελευθεριών, εννιά χρόνια μετά την κατάργησή τους από την δικτατορία του Μεταξά, προέβλεπε την εκκαθάριση των δημοσίων υπηρεσιών από συνεργάτες των κατακτητών, συγκρότηση με τακτική στρατολογία του Εθνικού Στρατού κ.α.
- Η ΕΑΜικη αντιπροσωπεία θεωρούσε ότι με την υπογραφή της Συμφωνίας εξασφάλιζε επαρκείς εγγυήσεις για την ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής. Αν και είχε ικανές ενδείξεις για τις περί του αντιθέτου προθέσεις των Βρετανών και του παλαιού αστικού πολιτικού κόσμου, το ΕΑΜ συνέχιζε να προωθεί τη συνεργασία με βάση διεθνείς διακηρύξεις, όπως η Χάρτα του Ατλαντικού. Για αυτό και το ΕΑΜ/ΚΚΕ επέμενε στην τήρηση της Βάρκιζας ως προϋπόθεση του ελεύθερου πολιτικού βίου. Μεγαλύτερη απόδειξη ως προς την προσήλωση σε αυτό το στόχο η καταδίκη του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ, Άρη Βελουχιώτη, από το ΚΚΕ υπό την ηγεσία του Νίκου Ζαχαριάδη. Η καταδίκη της Βάρκιζας από τον Ζαχαριάδη έγινε μετά την ήττα του ΔΣΕ στον εμφύλιο για να δικαιολογήσει εκ των υστέρων αποφάσεις και καταστάσεις.
- Οι πολιτικοί αντίπαλοι του ΕΑΜ εξέλαβαν την πρόθεσή του ως αδυναμία και επιδίωξαν με κάθε τρόπο και μέσο να συντρίψουν το ΕΑΜικο κίνημα. Διαβάζοντας μέσα από διπλωματικά έγγραφα το παρασκήνιο των διαπραγματεύσεων είναι εντυπωσιακή η αδιαλλαξία της ελληνικής κυβέρνησης έναντι του ΕΑΜ που τελικά με την ανοχή, αν όχι την στήριξη των Βρετανών, θα οδηγήσει σε πολιτικό αδιέξοδο και θα ακυρώσει κάθε προσπάθεια ομαλού πολιτικού βίου.
- Το ότι η ΕΑΜικη αντιπροσωπεία δεν επέμενε στην παροχή γενικής αμνηστίας και αποδέχθηκε τον όρο της μη αμνήστευσης των εγκλημάτων που δεν ήταν απαραίτητα για την επίτευξη του πολιτικού σκοπού (με τις γνωστές συνέπειες για τους απλούς αγωνιστές) είναι έως σήμερα άξιο απορίας και περαιτέρω διερεύνησης. Η υπό αυτή την έννοια η μη χορήγηση της γενικής αμνηστίας αποτελεί βαρύτερο όρο από τον αφοπλισμό του αντάρτικου κινήματος καθώς οδήγησε σε δικαστικές διώξεις καθενός ΕΑΜίτη. Ο αφοπλισμός που έτσι και αλλιώς θα πραγματοποιούνταν στην απελευθερωμένη πια Ελλάδα θεωρήθηκε επαχθής όρος καθώς συνδυάστηκε με την καταπάτηση της Βάρκιζας και τη μη συγκρότηση αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης και Εθνικού Στρατού. Στο συλλογικό υποσυνείδητο της Αριστεράς το «λάθος της παράδοσης των όπλων» συνδέθηκε με μια εναλλακτική προοπτική η οποία ωστόσο δεν υπήρξε κυρίαρχη/επικρατούσα γραμμή για το ΕΑΜ/ΚΚΕ τη σύγχρονη με τα γεγονότα εποχή.
- Να το πούμε ξεκαθαρα: Η Συμφωνία της Βάρκιζας δεν εφαρμόστηκε με ευθύνη της κυβέρνησης της Δεξιάς και του Κέντρου και των Βρετανών. Αν και η συμφωνία είχε ισχύ Συντάγματος, η κυβέρνηση Πλαστήρα αρχικά και στη συνέχεια οι ελληνικές μεταπολεμικές κυβερνήσεις που ήταν υπεύθυνες για την ορθή της εκτέλεση ΔΕΝ τήρησαν τη Συμφωνία. Εξετάζοντας ένα ένα τα άρθρα της συμφωνίας και την εφαρμογή τους είναι φανερό ότι όχι μόνο δεν την τήρησαν αλλά τη χρησιμοποίησαν για να ασκήσουν βάναυση τρομοκρατία ενάντια στον κόσμο της Αντίστασης. Η καταπάτηση της Βάρκιζας κυρίως και πρωτίστως από την ελληνική κυβέρνηση με τις πλάτες των Βρετανών οδήγησε στην ένταση της πολιτικής κρίσης και αποτέλεσε τον πυροκροτητή του εμφυλίου πολέμου. Η απόκρυψη οπλισμού του ΕΛΑΣ ως ελάχιστο μέτρο διασφάλισης, ενέργεια που προβλήθηκε και εξακολουθεί να προβάλλεται από τη Δεξιά ως απόπειρα κατάληψης της εξουσίας, σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί τη σωρεία καταπατήσεων κάθε άρθρου της Βάρκιζας από την κυβέρνηση της Δεξιάς και του Κέντρου στη συνέχεια.
Περισσότερα στο Hot Doc History που κυκλοφορεί μαζί με το κυριακάτικο Documento την Κυριακή 16 Φεβρουαρίου
*Η Βασιλική Λάζου είναι διδάσκουσα στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
Διαβάστε επίσης:
Ο απρόβλεπτος μπάλος των Ρίχτερ στη Σαντορίνη – Επιστήμονες εξηγούν στο Documento
Σόου Μασκ στο Οβάλ Γραφείο: Ο Τραμπ υπέγραφε νέο διάταγμα και ο γιος του σκάλιζε τη μύτη του (Video)
Εύβοια: Συναγερμός σε σχολείο – Εξερράγη σωλήνας καλοριφέρ εν ώρα μαθήματος (Video)
«Μάνα θα αργήσω»: Μουσικοθεατρική παράσταση από μαθητές για τα θύματα των Τεμπών