Οι φιλανθρωπικές θεατρικές παραστάσεις από τα φιλελληνικά κοµιτάτα σε όλες τις πόλεις της Ευρώπης, οι ενθουσιώδεις εκδηλώσεις στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και στην Οδησσό και οι άνθρωποι του θεάτρου που πολέµησαν σκληρά στον Ιερό Λόχο. Η συναρπαστική ιστορία του Θεόδωρου Αλκαίου ο οποίος υπερασπίστηκε το «σπαθί και το προσωπείο» και η καταγγελτική επιστολή της Ευανθίας Καΐρη «Προς τα φιλελληνίδας» µε τα πρώτα ψήγµατα φεµινιστικού λόγου. Το λιµάνι της Σύρου την εποχή που έσφυζε από ιστορίες αγωνιστών, προσφύγων και πλούσιων εµπόρων της Χίου και µια θεατρική παράσταση στην Κωνσταντινούπολη που πνίγηκε στο αίµα λίγο προτού ξεσπάσει η επανάσταση. Ο Αυστριακός συγγραφέας, κριτικός και καθηγητής πανεπιστηµίου Βάλτερ Πούχνερ ξεδιπλώνει στο Documento µια άγνωστη πλευρά της Επανάστασης του 1821.
Στο βιβλίο σας αναλύετε παραδείγµατα από την ευρωπαϊκή δραµατουργία του φιλελληνισµού, η οποία έπαιξε σηµαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια του Αγώνα.
Τα φιλελληνικά κοµιτάτα υπήρχαν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και προσπαθούσαν να µεταπείσουν την κοινή γνώµη και τις κυβερνήσεις υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Αυτά τα κοµιτάτα οργάνωναν πολιτιστικές εκδηλώσεις και µε αυτό τον τρόπο αναπτύχθηκε µια δραµατογραφία µε υποθέσεις εµπνευσµένες από την ελληνική επανάσταση. Ήταν µια εφήµερη –και όχι πολύ αξιόλογη από λογοτεχνική άποψη– παραγωγή, η οποία εντάσσεται στο ρεύµα του ροµαντικού οριενταλισµού. Τα δραµατουργικά στοιχεία ήταν παραποιηµένα και ενταγµένα στο πλαίσιο της εποχής, απεικονίζοντας µια φανταστική πραγµατικότητα (όπως συµβαίνει και στους πίνακες του Ντελακρουά) υπό το πρίσµα του ευρωπαϊκού ροµαντισµού. Το θέµα των παραστάσεων ήταν συνδεµένο µε την πληροφόρηση που υπήρχε για τα ελληνικά γεγονότα στην Ευρώπη. Τα µηνύµατα συνηγορούσαν υπέρ της ελευθερίας και ενάντια στον οθωµανικό ζυγό. Η επιτυχία των παραστάσεων ήταν εξασφαλισµένη παρόλο που δεν παράχθηκε κάποιο αξιόλογο έργο εκείνη την εποχή. Το κεφάλαιο της φιλελληνικής δραµατογραφίας διήρκεσε έως το 1830 και στη συνέχεια εξασθένησε, όπως συνέβη και µε το ίδιο το φιλελληνικό κίνηµα όταν τελείωσε η επανάσταση και η Ελλάδα έγινε απολυταρχική µοναρχία.
Ποια ήταν η εµπλοκή του θεάτρου στην προπαρασκευαστική φάση του Αγώνα στις ελληνικές σκηνές στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και στην Οδησσό;
Το θέατρο διαδραµάτισε προπαρασκευαστικό ρόλο για την ψυχολογική ενδυνάµωση και τη στήριξη της ιδέας της εξέγερσης. Με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1814 δηµιουργήθηκε ένα δίκτυο το οποίο συµπεριέλαβε στις δραστηριότητές του και το θέατρο. Ερασιτεχνικές θεατρικές σκηνές δηµιουργήθηκαν από το 1817 (σε ορισµένες περιπτώσεις και λίγο πιο νωρίς) στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και στην Οδησσό. Στις δύο φαναριώτικες αυλές της Μολδοβλαχίας υπήρξε πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα. Η Οδησσός, ένα νέο χτιστό λιµάνι στη Μαύρη Θάλασσα µε κοσµοπολιτικό χαρακτήρα, φιλοξένησε ελληνικές θεατρικές παραστάσεις οι οποίες εντάχθηκαν σε µια διεθνή θεατρική κίνηση µε ιταλική όπερα και ρωσικό θέατρο. Τα ελληνικά σχολεία που βρίσκονταν σε όλες τις πόλεις της Βαλκανικής (όπως και στη Μολδοβλαχία) και ονοµάζονταν Αυθεντικές Ακαδηµίες είχαν εντάξει στο εκπαιδευτικό τους πρόγραµµα και θεατρικές παραστάσεις. Σε πρώτη φάση ανέβαιναν σκηνές από τα οµηρικά έπη και τις αρχαίες τραγωδίες, αλλά πολύ γρήγορα άρχισαν να εντάσσονται στο ρεπερτόριο αρκετά έργα εµπνευσµένα από θέµατα της αρχαίας ιστορίας. Ο «Θεµιστοκλής εν Πέρσαις» του Πιέτρο Μεταστάσιο, ο «Τιµολέων» του Ιωάννη Ζαµπέλιου, ο «Θάνατος του ∆ηµοσθένη» του Νικόλαου Πίκκολο, το «Αρµόδιος και Αριστογείτων» του Γεώργιου Λασσάνη ήταν µερικά από τα πιο χαρακτηριστικά έργα.
Οι δηµιουργοί επικαλούνταν το αρχαίο µεγαλείο για να καταδείξουν την κατάντια του ελληνισµού και να καυτηριάσουν την πολιτική κατάσταση υπό τον οθωµανικό ζυγό. Οι παραστάσεις µετατρέπονταν γρήγορα σε πατριωτικές εκδηλώσεις και οι ανταποκρίσεις δηµοσιεύονταν στον «Λόγιο Ερµή» της Βιέννης και σε εφηµερίδες της Ευρώπης. Η κατάσταση που είχε διαµορφωθεί ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη για τους ηγεµόνες. Στο Βουκουρέστι προσπάθησαν να επιβάλουν προληπτική λογοκρισία, η οποία όµως δεν λειτούργησε στην πράξη καθώς στην επιτροπή συµµετείχαν καθηγητές οι οποίοι ήταν σχεδόν όλοι µυηµένοι στη Φιλική Εταιρεία. Η σκηνή στο Βουκουρέστι µετατράπηκε σε επαναστατικό θέατρο που καλλιεργούσε την αυτοσυνειδησία του έθνους. Τα θέµατα των παραστάσεων εµπνέονταν από την αρχαία Ελλάδα και από το µοτίβο της τυραννοκτονίας, σαν έµµεση αναφορά ότι είχε έρθει ο καιρός να αποτιναχθεί ο οθωµανικός ζυγός. Οι προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη από τον Φεβρουάριο του 1821 στη Μολδοβλαχία αναφέρονταν σε µορφές της αρχαιότητας οι οποίες αποτελούσαν κεντρικά πρόσωπα έργων που είχαν ανέβει στα θέατρα της Ευρώπης. Οι παραστάσεις ήταν τόσο γνωστές που τις επικαλούνταν ο ίδιος ο αρχηγός της επανάστασης στα βόρεια Βαλκάνια για να συγκινήσει και να παρακινήσει τους συµπατριώτες του να συµµετέχουν στον Ιερό Λόχο.
Υπήρχαν άνθρωποι του θεάτρου που συµµετείχαν ενεργά στον Αγώνα;
Στον Ιερό Λόχο –διαλύθηκε τον Ιούνιο του 1821 στη µάχη του ∆ραγατσανίου– συµµετείχαν και ερασιτέχνες ηθοποιοί. Ο πρώτος χιλίαρχος του Αλέξανδρου Υψηλάντη ήταν ο δραµατουργός και οργανωτής παραστάσεων Γεώργιος Λασσάνης, ενώ στη µάχη του ∆ραγατσανίου συµµετείχε και ο Ζακυνθινός Σπυρίδων ∆ρακούλης, ο οποίος σκοτώθηκε ύστερα από σκληρή µάχη. Προς τιµήν του το 1822 στην Οδησσό ανέβηκε το έργο «Φιλοκτήτης» του Σοφοκλή σε διασκευή του Πίκολο. Ο πρωταγωνιστής του Βουκουρεστίου Κωνσταντίνος Κυριάκος Αριστίας τραυµατίστηκε βαριά στη µάχη, αλλά κατάφερε να περάσει στην Τρανσυλβανία και µέσω της Ιταλίας έφτασε στην Κέρκυρα όπου προσελήφθη στην Ιόνιο Ακαδηµία. Από το 1824 έως το 1826 ανέβασε αρκετές ιταλικές τραγωδίες σε νεοελληνική µετάφραση µε µαθητές του σχολείου. Οταν επέστρεψε στο Βουκουρέστι υπήρξε από τους συνιδρυτές του ρουµανικού Εθνικού Θεάτρου. Στα Βαλκάνια αρκετοί Ελληνες είχαν συµµετοχή στην ίδρυση εθνικών θεάτρων, καθώς η ελληνική γλώσσα κυριαρχούσε στα ανατολικά Βαλκάνια ανάµεσα στον κόσµο του εµπορίου και της µόρφωσης.
Μια από τις ιστορίες που οδήγησαν στη γέννηση του πατριωτικού δράµατος ήταν αυτή του Θεόδωρου Αλκαίου, ο οποίος εµπνεύστηκε το πρώτο του έργο από την καταστροφή των Ψαρών.
Το 1824 ο Θεόδωρος Αλκαίος τραυµατίστηκε στα Ψαρά και κολύµπησε µέχρι τη Χίο. Στη συνέχεια έγραψε ένα εκτενές ποίηµα στο οποίο διηγήθηκε µε κάθε λεπτοµέρεια τα στρατιωτικά γεγονότα που οδήγησαν στην κατάληψη του µαρτυρικού νησιού. Με βάση αυτό το ποίηµα γράφτηκε και το θεατρικό έργο «Η άλωσις των Ψαρών», το οποίο αποτελεί ένα από τα πρώτα δείγµατα πατριωτικού δράµατος. Το 1829 ο Θεόδωρος Αλκαίος ίδρυσε ένα ερασιτεχνικό θέατρο στην Ερµούπολη συνεχίζοντας το προεπαναστατικό ρεπερτόριο και ανεβάζοντας και δικά του έργα. Το κοινό αποτελούνταν από αγωνιστές και πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει στο λιµάνι της Σύρου, το οποίο για τους Τούρκους αποτελούσε ουδέτερη ζώνη. Εκεί έφταναν άνθρωποι από όλα τα µέρη της Ελλάδας και πλούσιοι έµποροι από τη Χίο που είχαν επιβιώσει από τις καταστροφές του 1822. Σε µια παράσταση ο Αλκαίος αναφέρθηκε υπαινικτικά ενάντια στους Χιώτες, οι οποίοι τον κατήγγειλαν στην αστυνοµία και τελικά καταδικάστηκε µε την κατηγορία ότι ένας άνθρωπος του θεάτρου δεν µπορεί να είναι ταυτόχρονα και αξιωµατικός του ελληνικού στρατού. Ο Αλκαίος φυλακίστηκε στην Αίγινα και από εκεί έγραψε µια πύρινη απολογία προς τον Καποδίστρια υποστηρίζοντας ότι το θέατρο είναι ένα από τα πιο σηµαντικά στοιχεία του πολιτισµού, πολύτιµο µέσο διδαχής και εκπαίδευσης. Η επιχειρηµατολογία του Αλκαίου –δεν είναι ασύµβατο το σπαθί µε το προσωπείο του θεάτρου– υποστήριζε µε θέρµη την κουλτούρα του ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε και σε µια λιγότερη γνωστή ιστορία, µια «κρυφή» παράσταση στην Κωνσταντινούπολη.
Τον χειµώνα του 1820 ο Κεφαλονίτης ζωγράφος Γεράσιµος Πιτζαµάνος οργάνωσε σε µια νοικιασµένη αίθουσα στο Πέραν την κρυφή θεατρική παράσταση «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» του Ι. Ζαµπέλιου. Οι Τούρκοι διέλυσαν την εκδήλωση και ηθοποιοί και θεατές κατόρθωσαν να διαφύγουν την τελευταία στιγµή, αλλά ο ιδιοκτήτης της αίθουσας, ένας φαρµακοποιός από το Πέραν, αποκεφαλίστηκε µπροστά στο µαγαζί του. Ο Γεράσιµος Πιτζαµάνος κατέφυγε στην αγγλική πρεσβεία και εκεί συνάντησε έναν ταξιδιώτη ο οποίος κατέγραψε τη διήγησή του, η οποία ήρθε στο φως µόλις πριν από µερικά χρόνια.
Υπήρξε ελληνική δραµατουργία µε θέµα το 1821;
Σε αυτό το σηµείο αξίζει να αναφερθούµε σε ακόµη ένα σηµαντικό πρόσωπο. Η Ελληνίδα λόγια Ευανθία Καΐρη έγραψε το 1825 µια επιστολή από την Ερµούπολη «Προς τας φιλελληνίδας» (θα µπορούσαµε να πούµε ότι επρόκειτο για µια πρώιµη φεµινιστική πράξη), στην οποία έκανε έκκληση να γίνουν προσπάθειες από τις φιλελληνίδες να επηρεάσουν τα πράγµατα υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης. Με τα επιχειρήµατά της καταδίκασε τη Γαλλία, καθώς αρκετοί αξιωµατικοί υπηρετούσαν στον αιγυπτιακό στρατό που έδινε βοήθεια στους Τούρκους. Στην επιστολή που δηµοσιεύτηκε ανώνυµα στην Υδρα το 1825 ανέπτυξε µια καταπληκτική πολιτική ρητορεία για την προδοσία της Ευρώπης. Το 1826 (τρεις µήνες µετά την έξοδο του Μεσολογγίου) έγραψε ανώνυµα τον «Νικήρατο», το πρώτο πατριωτικό δράµα αφιερωµένο στην επανάσταση, εντυπωσιασµένη από τις διηγήσεις των προσφύγων στο λιµάνι της Ερµούπολης. Πέρα από τα πολεµικά γεγονότα, στο έργο αναπτύσσεται και ένα οικογενειακό δράµα το οποίο θέτει το δίληµµα ανάµεσα στο πατριωτικό καθήκον και το συναίσθηµα. Αυτό το έργο είναι γραµµένο σε απλή καθαρεύουσα (σε αντίθεση µε τα έργα του Παναγιώτη Σούτσου που χαρακτηρίζονται από ποιητική επιδεξιότητα και στιχουργική επιδειξιµανία) και σήµερα θα το χαρακτηρίζαµε θέατρο-ντοκουµέντο, καθώς περιλαµβάνει µεγάλη ακρίβεια στις τοποθεσίες και τις περιγραφές της στρατιωτικής κατάστασης. Τα πατριωτικά δράµατα από το 1830 και µετά µετατράπηκαν σε ιστορικά ποιητικά δράµατα µε θέµα το 1821 και έδιναν µεγαλύτερη έµφαση στην αισθητική πλευρά και τη γλωσσική επιδεξιότητα. Ήταν γραµµένα από µια γενιά ποιητών της πρώτης αθηναϊκής σχολής, η οποία δεν είχε πια την εµπειρία του Αγώνα.
INF0
Το βιβλίο «Το 1821 και το θέατρο. Από τη μυθοποίηση στην απομυθοποίηση» του Βάλτερ Πούχνερ κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΟΤΑΝ