«Οι χιμπατζήδες δεν είχαν ονόματα αλλά αριθμούς. Με αυτό το σκεπτικό, έως τότε οι επιστήμονες δεν μιλούσαν για προσωπικότητες, νοημοσύνη ή συναισθήματα.
Οι αριθμοί δεν προδιαθέτουν για τίποτε τέτοιο. Οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι προσωπικότητα έχει μόνο ο άνθρωπος» μας λέει η Τζέιν Γκούντολ. Η φωνή της ακούγεται σταθερή και σίγουρη. Θεωρείται ζωντανός θρύλος για την επιστήμη, καθώς η δουλειά της άνοιξε νέους δρόμους στη μελέτη της συμπεριφοράς των θηλαστικών. Μελέτησε τους χιμπατζήδες για πάνω από 50 χρόνια στην Αφρική, έγινε φίλη μαζί τους. Εσπασε τα καθιερωμένα δίνοντας σε καθένα από τα ζώα που μελετούσε όνομα και επώνυμο. Τους έδωσε προσωπικότητα και πολύ χρόνο.
«Ευτυχώς είχα μάθει από το σκυλί μου όταν ήμουν παιδί ότι τα ζώα έχουν προσωπικότητα, μυαλό και συναισθήματα. Οι χιμπατζήδες με βοήθησαν να επηρεάσω τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη αντιλήφθηκε τα ζώα. Συνειδητοποίησαν όλοι ότι εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε τα μόνα όντα με προσωπικότητα, μυαλό και συναισθήματα».
Έφτιαχνε εργαλεία
Ετσι κατάλαβε ότι ο Ντέιβιντ, ο χιμπατζής που παρακολουθούσε για μήνες, έφτιαχνε εργαλεία και απολάμβανε μεζέδες. Οτι η Κάρλα είχε υιοθετήσει ένα ορφανό. Οτι ο Πιτ ήθελε την Τζόαν επειδή τα φιλιά που της έδινε ήταν πιο γλυκά απ’ αυτά που έδινε στην Ελίζαμπεθ και κρατούσαν πιο πολλή ώρα!
Η Τζέιν Γκούντολ έχει δημιουργήσει ένα ίδρυμα και δουλεύει με διάφορες ομάδες μικρών και μεγαλύτερων παιδιών, στα οποία έχει εναποθέσει τις ελπίδες της για το μέλλον του πλανήτη.
«Με ρωτούν πολλά και απίστευτα πράγματα. Από την κλιματική αλλαγή έως τον Πούτιν και από τη ζωή σε άλλους πλανήτες έως το τι μπορεί να αντικαταστήσει το πλαστικό. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι η επίδραση ενός ανθρώπου μπορεί να μην είναι σημαντική, αλλά μπορεί να γίνει αν αρχίσει να επηρεάζει ο ένας τον άλλο και όλοι μαζί το σύνολο. Αυτό φαίνεται καθαρά στη χρήση του πλαστικού. Εύκολα το αντιλαμβάνονται τα παιδιά αλλά δύσκολα οι ενήλικες. Το αστείο είναι ότι αυτό που κάνει τους ανθρώπους διαφορετικούς από τους χιμπατζήδες και άλλα ζώα είναι ο βαθμός ευφυΐας. Οι χιμπατζήδες όμως έχουν την ευφυΐα να προστατεύουν το περιβάλλον τους, οι άνθρωποι όχι».
Είναι σαφές ότι οι αρσενικοί ανταγωνίζονται για «κοινωνική καταξίωση», μας λέει η κ. Γκούντολ. «Κάποιοι το κάνουν πολύ επιθετικά, αμφισβητούν τα πιο ψηλά στην ιεραρχία αρσενικά, τα πολεμούν. Αλλοι το κάνουν πολύ πιο έξυπνα. Δημιουργούν φιλίες με άλλα αρσενικά τα οποία είναι πιο σωματώδη από τους ίδιους. Αυτές οι σχέσεις διαρκούν πολύ. Κάτι άλλο εξίσου σημαντικό είναι ότι υπάρχουν διαφορετικά είδη μητέρων· υπάρχουν καλές και κακές μητέρες. Οι καλές μοιάζουν πολύ και με τη δική μου μητέρα, υποστηρίζουν το παιδί τους. Αν μπει σε καβγά θα τρέξουν να το υπερασπιστούν κι ας τραυματιστούν. Οι προσωπικότητες επηρεάζουν τα ζευγάρια. Συνήθως μια καλή μητέρα έχει ένα αρσενικό που είναι σχετικά ψηλά στην ιεραρχία» εξηγεί.
Συνέπειες στο οικοσύστημα
Τα τελευταία 50 χρόνια έχουν χαθεί εκατοντάδες είδη από την πανίδα της γης. Σήμερα ζουν μόνο 150.000 χιμπατζήδες σε περιορισμένα εδαφικά όρια. Ποιες συνέπειες έχει στο οικοσύστημα η εξαφάνιση κάποιου είδους; «Λειτουργεί με δύο τρόπους. Τα είδη εξαφανίζονται πολύ συχνά επειδή ο οικότοπός τους καταστρέφεται. Οι ωκεανοί είναι μολυσμένοι και όξινοι, οι υγρότοποι στραγγίζονται και όλα αυτά μειώνουν τον πληθυσμό ή ακόμη εξαφανίζουν είδη, είτε τοπικά είτε συνολικά. Η απώλεια ενός είδους επηρεάζει όλο το οικοσύστημα. Ενα πολύ μικρό, φαινομενικά ασήμαντο έντομο που εξαφανίζεται, ίσως λόγω της κλιματικής αλλαγής, μπορεί να είναι το σημαντικότερο φαγητό για ένα συγκεκριμένο είδος πουλιών. Και έτσι το πουλί με τη σειρά του μπορεί να εξαφανιστεί τοπικά – και ούτω καθεξής. Είναι μια αλυσιδωτή αντίδραση».
Για τον Μπολσονάρο
Ζητάμε τη γνώμη της για την απόφαση του ακροδεξιού επόμενου προέδρου της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρο να αποψιλώσει και να δώσει για καλλιέργεια τεράστια έκταση τροπικού δάσους στον Αμαζόνιο, περίπου ίση με τη Γαλλία. «Είναι από τα πιο συγκλονιστικά πράγματα που έχω ακούσει. Νομίζω ότι είναι άνθρωπος που θα δημιουργήσει προβλήματα. Τα δάση και οι ωκεανοί είναι οι δύο πνεύμονες του κόσμου. Και οι δύο απορροφούν το διοξείδιο του άνθρακα και οι δύο δίνουν οξυγόνο. Ομως καθώς χάνουμε τα δάση μας επιταχύνουμε την κλιματική αλλαγή, με πρώτη συνέπεια τις τρομερές πυρκαγιές που έχουμε πλέον παντού. Επομένως αυτό που λέτε για τον πρόεδρο της Βραζιλίας είναι πραγματικά τρομακτικό. Δεν γνωρίζω κανέναν επιστήμονα που δεν φοβάται αυτό που είπε. Ας προσευχηθούμε να συνέλθει με κάποιον τρόπο».
Μετακίνησε τα σύνορα της επιστήμης
Η επιστημονική μελέτη στηρίζεται στην έως μια δεδομένη στιγμή υπάρχουσα γνώση και οικοδομείται σταδιακά, βήμα με βήμα. Πριν από κάποια έρευνα τίθεται ένα ερώτημα, δημιουργείται μια υπόθεση και με τα πειράματα ή τη συγκριτική αντιπαράθεση στοιχείων η υπόθεση επαληθεύεται ή απορρίπτεται. Αυτή η τακτική όμως εμπεριέχει έναν μεγάλο κίνδυνο: πολλές φορές οι ερευνητές έχουν ειλημμένες αποφάσεις προτού αρχίσουν την έρευνα.
Συνειδητά ή ασυνείδητα η Γκούντολ έσπασε αυτήν τη σχέση για έναν απλό λόγο: προτού τη στείλει ο καθηγητής Λουίς Λίκεϊ να αρχίσει να μελετά τους χιμπατζήδες στην Τανζανία δεν είχε σπουδάσει στο πανεπιστήμιο. Παρατηρούσε όλο το εύρος των κινήσεων και της συμπεριφοράς τους χωρίς να έχει στο μυαλό της κάτι ειδικό που θα έπρεπε να προσέξει. Δεν θεωρούσε τίποτα ήδη γνωστό ώστε να μην αξίζει την προσοχή της. Εως τότε οι επιστήμονες θεωρούσαν τους πιθήκους ζώα «αγελαία» και όχι «κοινωνικά», ενώ πίστευαν ότι μόνο ο άνθρωπος «μπορεί να φτιάξει και να χρησιμοποιήσει εργαλεία».
Μας εξηγεί: «Πήγα στο Γκόμπε στην άκρη της λίμνης Τανγκανίκα και έστησα τη μικρή σκηνή μου. Η μητέρα μου ήταν μαζί μου την εποχή εκείνη, επειδή οι βρετανικές αρχές θεωρούσαν ότι έχαναν τον έλεγχο της περιοχής και αρνήθηκαν να αναλάβουν την ευθύνη για μια μόνη νεαρή κοπέλα. Η μητέρα μου προσφέρθηκε να με βοηθήσει. Για μήνες οι χιμπατζήδες έφευγαν μόλις μας έβλεπαν, δεν είχαν ξαναδεί “λευκό πίθηκο”. Εμαθα πολλά εκείνη την περίοδο, αλλά όχι αυτό που ήθελα. Οταν σταδιακά άρχισαν να ξεθαρρεύουν άρχισα κι εγώ να τους γνωρίζω πραγματικά.
Ηταν συναρπαστικό να βλέπεις τις πολύ διαφορετικές προσωπικότητές τους. Είναι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους, όπως είμαστε και εμείς. Η σημαντική παρατήρησή μου έγινε όταν ένας χιμπατζής, ο Ντέιβιντ, άρχισε να λειτουργεί μπροστά μας όπως λειτουργούσε και όταν ήταν μόνος ή με την οικογένειά του. Στους χιμπατζήδες αρέσουν πολύ τα μυρμήγκια και ειδικά οι τερμίτες. Τον είδα, λοιπόν, να κόβει ένα κλαδί από ένα δέντρο, να βγάζει από πάνω του τα μικρά κλαδάκια και τα φύλλα, μετά να ανοίγει μια τρύπα στο έδαφος, να βάζει μέσα το κλαδί και να κάθεται να περιμένει. Υστερα από λίγο να πηγαίνει, να βγάζει από την τρύπα το κλαδί, πάνω στο οποίο είχαν ανεβεί οι τερμίτες, και να απολαμβάνει τον μεζέ του. Για να φάει είχε κατασκευάσει και χρησιμοποιήσει ένα εργαλείο.
Το είπα σε επιστήμονες και δεν με πίστεψαν. Το πίστεψαν όμως οι άνθρωποι του περιοδικού “National Geographic” και έστειλαν έναν φωτογράφο.
Αυτό που είναι πιο εντυπωσιακό είναι ότι στο θέμα της επικοινωνίας και της συμπεριφοράς οι χιμπατζήδες είναι σαν εμάς: κάνουν χειρονομίες όπως εμείς, δίνουν φιλιά όπως εμείς, αγκαλιάζονται, κρατιούνται από το χέρι, χτυπάνε ο ένας τον άλλο με τις γροθιές τους όταν μαλώνουν. Η παιδική ηλικία κρατάει πολύ, έχουν οικογένειες, θηλάζουν για πέντε χρόνια, όταν ένα παιδί μείνει ορφανό το υιοθετεί άλλη οικογένεια. Και όπως τα δικά μας παιδιά, και τα παιδιά των χιμπατζήδων μεγαλώνουν παρατηρώντας τι κάνουν οι μεγάλοι».
Ηθολογία, παιδικά βιβλία και μια διατριβή χωρίς πτυχίο
Η Τζέιν Μόρις Γκούντολ είναι πρωτευοντολόγος και ηθολόγος, δηλαδή ειδική στα πρωτεύοντα θηλαστικά και στην κοινωνική συμπεριφορά τους. Γεννήθηκε στην Αγγλία το 1934. Μελέτησε τους χιμπατζήδες πάνω από 50 χρόνια, από τότε που επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Εθνικό Πάρκο Γκόμπε της Τανζανίας το 1960. Είναι συγγραφέας επιστημονικών μελετών, εκλαϊκευτικών άρθρων και παιδικών βιβλίων με ήρωες ζώα.
Έχει ιδρύσει το Ινστιτούτο Τζέιν Γκούντολ και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Roots & Shoots.
Όταν ήταν παιδί, ο πατέρας της, θέλοντας να της χαρίσει ένα παιχνίδι, της έφερε έναν λούτρινο χιμπαντζή που τον ονόμασε Τζούμπιλι. Ήταν η αιτία να γεννηθεί από νωρίς η αγάπη της για τα ζώα.
Το 1957 αυτή της η αγάπη την οδήγησε στη φάρμα μιας φίλης της στην Κένυα. Εκεί βρήκε δουλειά ως γραμματέας του Λούις Λίκεϊ, Κενυάτη αρχαιολόγου και παλαιοντολόγου. Ο Λίκεϊ, που θεωρούσε ότι η μελέτη των «μεγάλων πιθήκων» θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενδείξεις για τη συμπεριφορά των πρώιμων ανθρωποειδών, εκείνη την εποχή αναζητούσε έναν ερευνητή που θα μελετούσε τους χιμπαντζήδες. Ετσι την έστειλε στο φαράγγι Ολντουβάι στη σημερινή Τανζανία.
Η Γκούντολ δεν είχε σπουδάσει. Το 1962 ο Λίκεϊ την έστειλε στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, όπου απέκτησε διδακτορικό στην Ηθολογία. Ηταν μόλις το όγδοο άτομο στο οποίο επιτράπηκε να σπουδάσει εκεί για την απόκτηση διατριβής χωρίς να έχει πρώτα αποκτήσει πανεπιστημιακό τίτλο σπουδών. Η διατριβή της, με θέμα «Η συμπεριφορά των ελεύθερων χιμπαντζήδων», περιέγραφε τα πρώτα πέντε χρόνια έρευνας στο Πάρκο Γκόμπε και ολοκληρώθηκε το 1965.
Εχει παντρευτεί δύο φορές. Από τον πρώτο γάμο της, με τον Ολλανδό ευγενή και φωτογράφο άγριας φύσης βαρόνο Χιούγκο φαν Λάβικ, απέκτησαν έναν γιο. Ο δεύτερος γάμος της ήταν με τον Ντέρεκ Μπρίσεσον, βουλευτή στο Κοινοβούλιο της Τανζανίας και διευθυντή των εθνικών πάρκων της χώρας. Ο Μπράιτσον προστάτευσε και το οικοσύστημα και το ερευνητικό έργο της συζύγου του απαγορεύοντας τις τουριστικές δραστηριότητες στην περιοχή του Γκόμπε.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία της «Οι νεαροί χιμπαντζήδες του Γκόμπε» (2016, Πατάκης), «Ο γιατρός Ασπρούλης» (2014, Πατάκης), «Στη σκιά του ανθρώπου» (2014, Αντιγόνη) και «Ο αγώνας των πουλιών» (2002, Σύγχρονοι Ορίζοντες).
Τρεις διαλέξεις στην Ελλάδα «για να ελπίζουμε»
Στην Ελλάδα η Τζέιν Γκούντολ θα δώσει σειρά διαλέξεων από την προσεχή Κυριακή 9 Δεκεμβρίου έως και την Τρίτη 11 του μηνός. Θα μιλήσει την Κυριακή στη Θεσσαλονίκη (Κινηματογράφος Ολύμπιον, Πλατεία Αριστοτέλους 10), τη Δευτέρα στην Αθήνα (Θέατρο Παλλάς, Βουκουρεστίου 5) και την Τρίτη στο Ηράκλειο (Πολιτιστικό Κέντρο Ηρακλείου, Πλαστήρα και Ρωμανού). Οι ομιλίες της με τίτλο «Λόγοι για να ελπίζουμε – Ενα απόγευμα με τη δρ. Τζέιν Γκούντολ» θα γίνουν στα αγγλικά, ενώ θα υπάρχει ταυτόχρονη μετάφραση. Η είσοδος είναι ελεύθερη.
