Με αφορμή τον κύκλο συναντήσεων «Τύποι ενδυμασίας από τις συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος» που διοργανώνει η Ελληνική Εταιρεία Ενδυμασιολογίας σε συνεργασία με το Εβραϊκό Μουσείο, η Ζανέτ Μπαττίνου γράφει για την τυπολογία της εβραϊκής ενδυμασίας.
Της Ζανέτ Μπαττίνου
Διευθύντριας του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος
Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (ΕΜΕ) ιδρύθηκε πριν από 45 σχεδόν χρόνια με σκοπό τη συλλογή, μελέτη, διατήρηση και έκθεση κειμηλίων που σχετίζονται με την ιστορία, τα ήθη, τα έθιμα, την καθημερινή ζωή και τις παραδόσεις των Ελλήνων Εβραίων. Τα πρώτα χρόνια συλλεκτικής δραστηριότητας του ΕΜΕ εκτός από σπάνια βιβλία και εκδόσεις που χρονολογούνται μεταξύ του 16ου και του 19ου αιώνα, συγκεντρώθηκε σημαντικός αριθμός ενδυμασιών και λειτουργικών υφασμάτων της οθωμανικής περιόδου (17ος – αρχές 20ού αιώνα), τα οποία έμελλε να αποτελέσουν έναν από τους σημαντικότερους θεματικούς πόλους της μόνιμης έκθεσης.
Σε συμφωνία προς το οθωμανικό εθιμικό δίκαιο
Οι ενδυμασίες των Εβραίων της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας αντανακλούν την αλληλεπίδραση των πολιτισμών και των τοπικών παραδόσεων των περιοχών της λεκάνης της ανατολικής Μεσογείου. Η ενδυμασία της οθωμανικής περιόδου ήταν ένα μείγμα μεσαιωνικών, ισλαμικών και βυζαντινών στοιχείων. Στα μέσα του 16ου αιώνα όλα αυτά τα στοιχεία ανέδειξαν ένα διακριτό ενδυματολογικό ύφος, το οποίο προσαρμόστηκε στις ανάγκες και τις απαιτήσεις κάθε μιλλέτ (εθνοτική-θρησκευτική ομάδα) και περαιτέρω στην κοινωνική θέση κάθε ατόμου. Το εθιμικό δίκαιο της αυτοκρατορίας απαγόρευε στους υπηκόους του σουλτάνου να φορούν ευρωπαϊκού τύπου ενδύματα. Οι Ρωμανιώτες και οι Σεφαραδίτες Εβραίοι ακολουθούσαν έναν ενδυματολογικό τύπο ο οποίος αποτελούσε άμεση υιοθέτηση του καθημερινού οθωμανικού ενδύματος της εποχής, με κάποιες χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις ως προς το χρώμα των ενδυμάτων ή την απουσία αυτού και ως προς το αχνάρι τους.
Το αντρικό ένδυμα φαίνεται ότι ήταν περισσότερο ενιαίο σε εμφάνιση ανάμεσα στις κοινωνικές, θρησκευτικές και εθνοτικές ομάδες της εποχής. Από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα η αντρική εβραϊκή ενδυμασία έπρεπε να είναι κατάλληλη για κοινωνικές συναναστροφές και ως εκ τούτου συντηρητική, μη διακριτή και λιτή. Στα μέσα του 19ου αιώνα οι ενδυμασίες των Εβραίων γυναικών ανιχνεύονται ως έντονα διαφοροποιημένες με βάση τον τόπο κατοικίας τους.
Η διαστρωμάτωση των ρούχων επέτρεψε την ποικιλία της διακόσμησης με μπροκάρ, ριγέ μετάξια και κεντήματα που αναδείκνυαν την κοινωνική και οικονομική θέση του ατόμου που τα φορούσε. Ενα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης και ανάλυσης των εβραϊκών ενδυμασιών θα επιτρέψει να διατυπωθούν γενικότερα συμπεράσματα για την κοινωνία της εποχής και για τη θέση της γυναίκας μέσα σε αυτή.
Η τομή του πολέμου και η ιστορική ασυνέχεια
Η μελέτη και η έρευνα του εβραϊκού ενδύματος στην Ελλάδα, σημαντική και μακροχρόνια ενασχόληση του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, υπόκειται στους σημαντικούς περιορισμούς που επέβαλαν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η εκτεταμένη δολοφονία του εβραϊκού πληθυσμού της χώρας στα ναζιστικά στρατόπεδα. Τα ενδύματα και ιδίως οι χρυσοκέντητες παραδοσιακές ενδυμασίες λεηλατήθηκαν ή επαναχρησιμοποιήθηκαν για να καλύψουν τις επιτακτικές ανάγκες ένδυσης των δύσκολων χρόνων του πολέμου, όπως και των μεταβατικών χρόνων που ακολούθησαν. Επομένως η επιβίωσή τους είναι ελλιπής και αποσπασματική και δημιουργεί ουσιαστικές ασυνέχειες στη δυνατότητά μας να τα μελετήσουμε και να κατανοήσουμε επαρκώς τον σχεδιασμό, τα υλικά, τις τεχνικές ραψίματος και κεντήματος, τα συνθετικά μέρη που τα αποτελούσαν.
Στη μεγάλη πλειονότητά τους οι Ελληνες Εβραίοι διέμεναν στις πόλεις και κατά συνέπεια δείγματα μόνο αστικής ενδυμασίας έχουν διασωθεί έως τις μέρες μας, τα οποία μπορούν να καταταχτούν σε δύο γενικές κατηγορίες, τη ρωμανιώτικη και τη σεφαραδίτικη ενδυμασία. Ωστόσο οι ελληνοεβραϊκές ενδυμασίες διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από πόλη σε πόλη. Υπήρχαν διάφορες τοπικές εβραϊκές ενδυμασίες, ειδικά στις παλαιές κοινότητες, όπως η Χαλκίδα, η Καστοριά, η Ρόδος. Υπάρχουν βέβαια φωτογραφίες ή καρτ ποστάλ με εβραϊκές φορεσιές, όπως από την Κέρκυρα ή τη Λαμία, αλλά ανήκουν στα χρόνια από το 1900 και μετά. Δυστυχώς έχουν διασωθεί μόνο μεμονωμένα κομμάτια ρουχισμού και δεν μπορούμε από αυτά να εξαγάγουμε συνολικά συμπεράσματα για την κάθε τοπική ενδυμασία. Αντανακλώντας την τάση εκσυγχρονισμού της ζωής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το αχνάρι και η διακόσμηση των ενδυμάτων συνέκλιναν προς το τέλος του 19ου αιώνα ολοένα και περισσότερο προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι παραδοσιακές εβραϊκές ενδυμασίες όπως και οι αντίστοιχες χριστιανικές και μουσουλμανικές σταδιακά εγκαταλείφθηκαν και προς το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου είχαν σχεδόν εκλείψει.
INF0 Η δεύτερη συνάντηση θα γίνει στις 17/4 (10.00). Δηλώσεις συμμετοχής: kanari4pli@gmail.com ή στο 210 3647577
*2η συνάντηση, 17 Απριλίου 2021, 10:00 π.μ. Η διακόσμηση των εβραϊκών γυναικείων ενδυμάτων των Ιωαννίνων και της Θεσσαλονίκης (αρχές 19ου – αρχές 20ού αι.) Οι γυναικείες ενδυμασίες των Ιωαννίνων και της Θεσσαλονίκης φανερώνουν μια ιδιαίτερη διακόσμηση με διάφορα υλικά και τεχνικές κεντήματος, που αντανακλά τόσο την παράδοση της τοπικής εβραϊκής κοινότητας όσο και ακολουθεί τις γενικές τάσεις της μόδας στον ελλαδικό χώρο. Εξερευνώντας επιλεγμένα δείγματα τμημάτων ενδυμασίας από τη λαογραφική συλλογή του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, από τον 19ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα, θα επιχειρηθεί μια ταξινόμηση των διάφορων ειδών διακόσμησης, των θεμάτων και της πιθανής προέλευσής τους.
