Με αφορμή την έξοδο στις κινηματογραφικές αίθουσες του πρώτου μέρους της βιογραφικής ταινίας “Τσε ο Αργεντίνος” του Στίβεν Σόντερμπεργκ, το Documento απευθύνθηκε στην Αργεντινή συγγραφέα, φιλόλογο και μεταφράστρια Μάρτα Σίλβια Ντίος Σαντς, η οποία τα τελευταία χρόνια ζει στην Ελλάδα, για να γράψει σχετικά με την απήχηση των ιδεών του Τσε στη σύγχρονη Αργεντινή.
Κείμενο Μάρτα Σίλβια Ντίος Σαντς
Όταν ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα ήταν φυλακισμένος στο Μεξικό μαζί με τον Φιδέλ Κάστρο και τους άλλους συντρόφους που αργότερα επρόκειτο να επιβιβαστούν στο θρυλικό «Γκράνμα», έστειλε ένα σημείωμα στους ανήσυχους γονείς του που ζούσαν στο Μπουένος Άιρες. Η σημασία του σημειώματος αυτού έγκειται παραδόξως σε δύο στίχους του Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ οι οποίοι προαναγγέλλουν την ακλόνητη αφοσίωσή του στα ιδανικά που πρέσβευε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Το σύντομο γράμμα χρονολογείται στο 1956, όταν ο Ερνέστο ήταν μόλις 28 χρόνων. Εκεί, λοιπόν, αφού εξηγεί συνοπτικά και με αποφασιστικότητα συνάμα τις πεποιθήσεις του σχετικά με την Κουβανική Επανάσταση, ανατρέχει στη λογοτεχνία για να θέσει έμμεσα το θέμα του θανάτου.
«Θέλω να πάρω μαζί μου στον τάφο
τον καημό ενός ημιτελούς άσματος».
Αυτή είναι η πεμπτουσία ενός εξαίρετου ανθρώπου που εξακολουθεί να συγκινεί ‒ιδίως με το παράδειγμά του‒ όχι μόνο τους νέους όλης της υφηλίου, αλλά και κάθε άτομο που κρατάει ζωντανή την ιερή σπίθα της αγάπης προς τον συνάνθρωπο.
Μαθήματα στον δρόμο με φόντο τον Τσε
Όταν το Documento μου ζήτησε να γράψω ένα κείμενο για τη σχέση του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα με την Αργεντινή βρισκόμουν στο Μπουένος Άιρες. Απλή σύμπτωση; Δεν νομίζω. Και χαίρομαι γι’ αυτό. Η επιστροφή στη γενέτειρα γη ευνοεί πολλές φορές μια βουτιά στα φλέγοντα θέματα που απασχολούν την κοινωνία στο σύνολό της.
Μεθαύριο στη χώρα θα γίνει μια μαζική κινητοποίηση υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Εδώ και τρεις εβδομάδες τα πανεπιστήμια είναι κλειστά εξαιτίας της απεργίας των καθηγητών που δικαίως διαμαρτύρονται μαζί με τους φοιτητές για τις άνευ προηγουμένου περικοπές στον προϋπολογισμό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και για τη σαφή πρόθεση απαξίωσης της ακαδημαϊκής μόρφωσης. Καθώς περπατάς αυτές τις ημέρες στις πλατείες του Μπουένος Αϊρες βλέπεις διακεκριμένους καθηγητές να κάνουν μάθημα στον δρόμο. Οι φοιτητές καθισμένοι στις πλατείες ακούν με σεβασμό και θαυμασμό τους δασκάλους τους. Βλέπεις επίσης διάφορα πανό να συνοδεύουν αυτά τα μαθήματα διαμαρτυρίας στα οποία η εικόνα του Τσε Γκεβάρα είναι πάντα παρούσα.
Ο Τσε θεωρούσε τόσο σημαντική την παιδεία που ακόμη και στις ζούγκλες της Κούβας, της Αφρικής και της Βολιβίας έκανε μαθήματα στους αντάρτες προκειμένου να συνεχίσουν να μορφώνονται.
«Επιστρέφουμε τώρα στα αρχικά ερωτήματα: Πώς δουλεύει κανείς αποτελεσματικά για την κοινωνική ευημερία; Πώς συμβιβάζει κανείς την ατομική προσπάθεια με τις ανάγκες της κοινωνίας; Πρέπει να ξαναφέρουμε στον νου μας πώς ήταν η ζωή καθενός από εμάς, τι έκανε και τι πίστευε καθένας από εμάς ως γιατρός ή λειτουργός της δημόσιας υγείας από άλλη θέση, πριν από την επανάσταση. Πρέπει να το κάνουμε με βαθύ κριτικό ενθουσιασμό. Θα συμπεράνουμε τότε ότι σχεδόν όλα όσα πιστεύαμε και νιώθαμε εκείνη την παλιά εποχή πρέπει να παραμεριστούν και ότι ένας νέος τύπος ανθρώπου πρέπει να δημιουργηθεί» (απόσπασμα από την ιστορική ομιλία του Τσε σε Κουβανούς φοιτητές της Ιατρικής στις 20 Αυγούστου 1960).
Οι νέοι που κυνηγούν την ουτοπία
Η μαζική κινητοποίηση της νεολαίας για τη διασφάλιση της παιδείας ως δημόσιου αγαθού αλλά και ταυτόχρονα ως δικαιώματος που δεν παζαρεύεται υπό κανέναν όρο μάς πηγαίνει αναγκαστικά στην Αργεντινή του 2001. Εκείνη την εποχή, όπως όλοι θυμόμαστε, είχε ξεσπάσει η μεγάλη κρίση που συντάραξε κυριολεκτικά τα θεμέλια της δημοκρατίας. Η χρεοκοπία ήταν μια εθνική τραγωδία. Και τότε ο Νέστορ Κίρχνερ ανέλαβε την προεδρία της χώρας. Οι Αργεντινοί δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον πρώτο του λόγο στην πλατεία Μαΐου μπροστά σε έναν λαό που είχε χάσει κυριολεκτικά τα πάντα, ακόμη και το ενδιαφέρον του για ζωή. Χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης ήταν η απογοήτευση και η δυσπιστία ‒κυρίως των νέων‒ για την «πολιτική». Τότε λοιπόν, ο πρόεδρος Κίρχνερ είπε κάτι που έμελλε να μείνει ανεξίτηλο στην ιστορία της Αργεντινής λόγω της τολμηρής και πρωτότυπης πρότασης που απηύθυνε στους νέους: «Ήρθα να σας προτείνω ένα όνειρο». Η ουτοπία λοιπόν –και όχι οι ψεύτικες υποσχέσεις– ήταν η κοινή αρχή μεταξύ της νεοσύστατης κυβέρνησης και της νεολαίας. Και πρέπει να τονίσουμε ότι η ουτοπία ξύπνησε την έως τότε κοιμισμένη πολιτική συνείδηση των νεαρών.
«Πρόκειται εδώ για μια από τις αποστολές της νεολαίας: να ωθήσει και να καθοδηγήσει, μέσω του παραδείγματός της, τη δημιουργία του μελλοντικού ανθρώπου. Σε αυτό το έργο δημιουργίας και καθοδήγησης συμπεριλαμβάνεται και η συγκρότηση του εαυτού μας, γιατί απέχουμε όλοι από το να είμαστε τέλειοι. Και όλοι θα πρέπει να βελτιωνόμαστε μέσα από τη δουλειά μας, τις διαπροσωπικές σχέσεις, τη σοβαρή μελέτη και τις αντιπαραθέσεις με κριτικό πνεύμα. Όλα αυτά συμβάλλουν στον μετασχηματισμό του ανθρώπου» (απόσπασμα από την ομιλία του Τσε «Η νεολαία και η επανάσταση». Εκφωνήθηκε στις 9 του Μάη 1964 στην Αβάνα).
Λίγα χρόνια αργότερα ο ίδιος πρόεδρος κατέβασε για πρώτη φορά στην ιστορία τον πίνακα του δικτάτορα Βιδέλα στο προεδρικό μέγαρο. Και ύστερα είδαμε για πρώτη φορά το πορτρέτο του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα να διακοσμεί τη Στοά Λατινοαμερικανών Πατριωτών του προεδρικού μεγάρου· αισθανθήκαμε το οικουμενικό έμβλημα της επανάστασης να συνυφαίνεται επισήμως με το ιστορικό γίγνεσθαι της Αργεντινής. Όταν οι συμβολικές πράξεις ενός κράτους στηρίζονται σε πραγματικές και καινοτόμες πολιτικές μεταρρυθμίσεις, τότε η ουτοπία θα γίνει «το κύμα που μεγαλώνει μέρα με τη μέρα», όπως είπε ο Τσε Γκεβάρα.
Η παρακαταθήκη του Τσε είναι οι ιδέες του, οι οποίες όμως για να μείνουν ζωντανές –και να μην είναι μόνο χαριτωμένες φράσεις χαραγμένες σε πολύχρωμα μπλουζάκια– πρέπει να γίνουν πράξεις. Ειδάλλως θα μιλάμε αιωνίως για την εικόνα ενός μύθου αποκρυσταλλωμένη σε ένα ένδοξο παρελθόν αποκομμένο από το παρόν που μας αφορά.
Η νεολαία και η παιδεία υπήρξαν οι βασικοί άξονες της σκέψης του Τσε Γκεβάρα. Εύλογο λοιπόν να βλέπει κανείς σήμερα τον Τσε Γκεβάρα να περπατάει με ορμή και οργή δίπλα στους νέους που έχουν αποφασίσει να υπερασπιστούν τη δημόσια παιδεία μέχρι τελικής πτώσης. Για τη νεολαία της Αργεντινής η παιδεία είναι πολιτική πράξη και δέσμευση. Εχουν καταλάβει μάλλον πως η ισότιμη πρόσβαση στη γνώση είναι η γερή βάση οποιασδήποτε πολιτικής πράξης που αποβλέπει στην κοινωνική δικαιοσύνη και την πραγματική επανάσταση ενός λαού.
