«Τότε ήταν 17 Αυγούστου ζέστη [….] ήταν η ώρα 4:30 με 5:00, ακούσαμε τα χωνιά να πάμε για να θεωρήσουμε τις ταυτότητες. Μόλις βγήκαμε έξω κατέβαινε ολόκληρο ποτάμι με ανθρώπους. Όταν φτάσαμε στην πλατεία μας βάλαν σε πεντάδες. Απ΄ όξω είχε πάρα πολύ κόσμο. Αυτοί αμέσως άρχισαν να οργανώνονται. Ήταν τσολιάδες, πολίτες και Γερμανοί […] Το κακό το μεγάλο άρχισε σε δέκα λεπτά. Βγαίνει από μέσα ένας με μια μάσκα. Σταμάτα στο ύψος το δικό μας και γελάει. Νόμισα ότι γέλασε για μένα. Για δευτερόλεπτα κάθισε. Προχώρησε πίσω. Τον πρώτο τον πήραν. Τραβάγανε, βαράγανε με ξιφολόγχες, του έλιωναν το πόδι με τον υποκόπανο. Παρέλυσε. Τον πήγαν στη μάντρα και τον σκοτώσανε…»
Στη μαρτυρία επιζώντα του Μπλόκου της Κοκκινιάς συμπυκνώνεται ο ιστορικός χρόνος των τραγικών γεγονότων της 17ης Αυγούστου 1944. Η ασύλληπτη βία και ο τρόμος που βιώσαν οι χιλιάδες συγκεντρωμένοι της πλατείας της Οσίας Ξένης ξεπερνούν την ανθρώπινη λογική. Ο χρόνος μετράται σε στιγμές και η ζωή από τον θάνατο ξεχωρίζει με μια λεπτή γραμμή. Ο πληροφορητής, αν και ανήκε στον ΕΛΑΣ, στάθηκε τυχερός. Ο ντόπιος καταδότης δεν τον αναγνώρισε και δεν τον υπέδειξε. Απλά τον προσπέρασε ψάχνοντας για άλλα στελέχη της ΕΑΜικής Αντίστασης.
Τα ηγετικά στελέχη της Αντίστασης βρέθηκαν στο στόχαστρο των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ακολούθησε ο βασανισμός και ο προπηλακισμός τους προκειμένου να λυγίσουν και να μαρτυρήσουν. Όμως κανένας και καμία από τους αγωνιστές δεν κατέδωσε συναγωνιστή του ούτε την ύστατη στιγμή. Η μαρτυρία αναφέρει ότι τους οδηγούσαν σχεδόν λιπόθυμους και μισοπεθαμένους στη μάντρα του παρακείμενου ταπητουργείου για να τους εκτελέσουν. «Όσοι πέρασαν την πόρτα, δεν γύρισαν ζωντανοί», «από την τρύπα είδα τις κρεμάλες, τους σκοτωμένους, τα άδεια τραπέζια […] παντού αίματα […] τους έσφαξαν όλους».
Στις παραπάνω αφηγήσεις, που έχουν συγκεντρωθεί από την επιμελήτρια του Μπλόκου Ειρήνη Ρηνιώτη με την τεχνική υποστήριξη του Κ. Νικολαΐδη και θα έχουμε την ευκαιρία να ακούσουμε στο ηχητικό ντοκιμαντέρ του έργου «Μνήμη η Νεραντζέα», θραύσματα μνήμης επιχειρούν να φωτίσουν περισσότερο το πιο αιματηρό Μπλόκο της Κατοχής και να αναδείξουν την τραγική εμπειρία και το βίωμα που επικαθόρισε τη συλλογική μνήμη των κατοίκων της πόλης.
Ο αποκλεισμός της Κοκκινιάς ξεκίνησε τα ξημερώματα και τέλειωσε το απόγευμα. Ταυτόχρονα, ομάδες των Ταγμάτων Ασφαλείας, της Χωροφυλακής και των Γερμανών έκαναν εφόδους για τον εντοπισμό ατόμων. Έκαψαν σπίτια στις κοντινές γειτονιές και πυρπόλησαν τη συνοικία του Καραβά όπου βρίσκονταν τα Αρμένικα. Ξεδιάλεξαν κάποιους από τους συγκεντρωμένους της Οσίας Ξένης και τους μετέφεραν στη Νεάπολη και τους εκτέλεσαν μαζικά στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και Αρτέμιδος. Άλλοι αγωνιστές εκτελέστηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης. Ο απολογισμός εκείνης της μέρας είναι περίπου 200 εκτελεσμένοι σε όλη την πόλη, με τον αριθμό να παραμένει ανοιχτός στην έρευνα. Το ίδιο απόγευμα, περισσότεροι από 3.000 συλληφθέντες οδηγήθηκαν στο Χαϊδάρι και από εκεί κάποιοι μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας.
Η Κοκκινιά, ο μεγαλύτερος προσφυγικός συνοικισμός της Αττικής, χτυπήθηκε τρεις φορές από τα Τάγματα Ασφαλείας και τις κατοχικές δυνάμεις. Αρχικά στο πρώτο μπλόκο (γνωστό ως Μάχη) στις αρχές Μαρτίου 1944, στις 17 Αυγούστου και στις 24 Σεπτεμβρίου 1944 στο σαρανταήμερο μνημόσυνο των εκτελεσμένων. Οι κάτοικοί της πλήρωσαν τη μαζική συμμετοχή τους στο εαμικό αντιστασιακό κίνημα. Όμως το Μπλόκο έγινε σύμβολο της Αντίστασης και της ελευθερίας.
Επανερχόμενοι στη μαρτυρία, αναφέρονται «αυτοί» που οργάνωσαν το Μπλόκο. Γίνεται αναφορά για Τσολιάδες, πολίτες, γερμανικές δυνάμεις και ντόπιους καταδότες. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε όσους αντιστάθηκαν και όσους επέλεξαν να συνεργαστούν ήταν καθοριστική. Τα μπλόκα αποτέλεσαν την κορύφωση του φαινομένου της συνεργασίας. Οι Ταγματασφαλίτες προσπαθούσαν να εξοντώσουν τους Κομμουνιστές και κάθε δημοκρατικό πολίτη που αντιστάθηκε.
Από τους επικεφαλής του Μπλόκου της Κοκκινιάς σχεδόν όλοι αθωώθηκαν. Οι κάτοικοι της Κοκκινιάς πνίγονταν από το αίσθημα αδικίας. Έβλεπαν τους αγωνιστές της Αντίστασης να διώκονται και τους δωσίλογους να αθωώνονται. Από τις μόλις 19 μηνύσεις που κατατέθηκαν για το Μπλόκο μέσα στο κλίμα τρομοκρατίας που εξακολουθούσαν να βιώνουν οι συγγενείς έγιναν εννέα δίκες με 24 κατηγορούμενους από τους οποίους αθωώθηκαν οι 22 (Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «Οι δωσίλογοι. Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023, σ. 390). Τα μετεμφυλιακά χρόνια επικράτησε στην Ελλάδα η διαχωριστική γραμμή εθνικοφρόνων και μη. Οι συνεργάτες των Γερμανών με την απειλή του κομμουνισμού δεν δικάστηκαν ποτέ. Αντίθετα κατέλαβαν θεσμικές θέσεις.
Ογδόντα χρόνια μετά το Μπλόκο της Κοκκινιάς, την ημέρα της Απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Γερμανούς, μιας επετείου που οφείλουμε να θυμόμαστε, εξελίσσεται το έργο του Μάρκου Παπουτσάκη από την ομάδα των Κοινών Τόπων της Νίκαιας. Το έργο αντιστέκεται στη λήθη και τη συλλογική αμνησία ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα βίας, τρομοκρατίας και ολοκληρωτισμού.
Η εικαστική εγκατάσταση Μνήμη η Νεραντζέα θα μετατρέψει την Πλατεία Οσίας Ξένης, για 24 ώρες, σε ένα υπαίθριο καφενείο μνήμης.
Το έργο «Μνήμη η Νεραντζέα» είναι η διαρκής προσπάθεια μετουσίωσης της πικρής συλλογικής μνήμης της περιοχής. Στο έργο αυτό, η ιστορική μνήμη του Μπλόκου της Κοκκινιάς, 80 χρόνια μετά, μαζί με τις νεραντζιές της γειτονιάς συνδέονται συμβολικά λόγω της πικρής αίσθησης που αφήνουν.
Ο επισκέπτης του καφενείου γίνεται συνοδοιπόρος των γεγονότων του Μπλόκου και καλείται να ακούσει ένα ηχητικό ντοκιμαντέρ από μαρτυρίες ανθρώπων που τα βίωσαν στον τόπο που συνέβησαν. Παράλληλα, το γλυκό νεραντζάκι προσφέρεται ως η συμβολική μετουσίωση αυτής της μνήμης. Το γλυκό παρασκευάστηκε από κατοίκους στις αλάνες της Νίκαιας, εκεί που βιώθηκε και η καθημερινότητα του αντιστασιακού αγώνα της Κοκκινιάς. Το έργο επιχειρεί να επενδύσει τη μνήμη με την αισθητηριακή εμπειρία και να κινητοποιήσει ξεχασμένες συλλογικές πρακτικές. Για τον αισθητηριακό εμπλουτισμό της ιστορικής μνήμης και για μια καθημερινότητα μακριά από τη λήθη.
Το καφενείο αυτό δεν είναι για να ξεχαστούμε, είναι για να θυμηθούμε, να ακούσουμε και να γευτούμε.
Info
Μνήμη η Νεραντζέα.
Υπαίθριο καφενείο μνήμης για τα 80 χρόνια από το Μπλόκο της Κοκκινιάς
Από τις 11 Οκτωβρίου στις 19:00 μέχρι τις 12 Οκτωβρίου στις 19:00, στην πλατεία Οσίας Ξένης (Κύπρου 52, Νίκαια)
Φωτογραφίες: Μάντρα Μπλόκου Κοκκινιάς