Ο Λευτέρης Κρέτσος γράφει τις σκέψεις του πάνω στο βιβλίο «Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου» του Μπρινό Πατινό
Το βιβλίο ξεκινά µε µια δυσάρεστη παραδοχή, αλλά ολοκληρώνεται µε ένα µάλλον αισιόδοξο µήνυµα για την ανθρώπινη χειραφέτηση από τους τυραννικούς αλγόριθµους του νέου ψηφιακού καπιταλισµού. Η δυσάρεστη αρχική παραδοχή είναι ότι έχουµε µεταβληθεί σε χρυσόψαρα κλεισµένα στη γυάλα της οθόνης µας.
Η επιλογή του χρυσόψαρου από τον συγγραφέα δεν είναι τυχαία. Το συγκεκριµένο ψάρι έχει ταυτόχρονα την ευλογία και κατάρα να κάνει επανεκκίνηση του πνευµατικού του σύµπαντος κάθε οκτώ δευτερόλεπτα. Κάθε οκτώ δευτερόλεπτα δηλαδή το χρυσόψαρο µεταπηδά σε µια νέα πραγµατικότητα, σε έναν νέο κόσµο και σε νέες εμπειρίες δίχως να καταλαβαίνει την κολασµένη επαναληπτικότητα στην οποία είναι εγκλωβισµένο.
Τα εννέα δευτερόλεπτα των millennials
Ο χωροχρόνος των millennials, των νέων δηλαδή που γεννήθηκαν σε συνθήκες µόνιµης διασύνδεσης µε το διαδίκτυο, εµφανίζει αντίστοιχα συµπτώµατα µε τη συµπεριφορά του χρυσόψαρου. Σύµφωνα µε µελέτες της Google, η προσοχή και ο νους τους αποσπώνται κάθε εννέα δευτερόλεπτα. Οι millennials χρειάζονται δηλαδή κάθε εννέα δευτερόλεπτα ένα νέο ερέθισµα, µια νέα ειδοποίηση, µια νέα δόνηση για να κλέψει την προσοχή τους και να µεταπηδήσουν σε κάτι άλλο.
Πώς όµως φτάσαµε σε αυτό το σηµείο; Υπήρχαν εποχές όπου οι νέοι αλλά και οι µεγαλύτερες ηλικιακές οµάδες του πληθυσµού δαπανούσαν τον χρόνο τους δίχως µια οθόνη στα ακροδάχτυλά τους. Υπήρχαν µέρες που δεν ξεκινούσαν µε το βλέµµα καρφωµένο στην οθόνη του κινητού ψάχνοντας για νέα µηνύµατα στο WhatsApp και το Facebook ή για το τι γίνεται στο Twitter. Και πώς και γιατί αυτές οι καθηµερινές τελετουργικού χαρακτήρα διαδροµές και αναζητήσεις στο διαδίκτυο και στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης διευρύνονται µε το πέρας του χρόνου; Πώς και γιατί δηλαδή η ζωή µας θα συνεχίσει να είναι εξαρτώµενη από τις ειδοποιήσεις και τα ερεθίσµατα που κατακλύζουν το κινητό ή τον υπολογιστή µας;
Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήµατα βρίσκεται στην ικανότητα ανάλυσης και αποθήκευσης των προσωπικών δεδοµένων από το ολιγοπώλιο του διαδικτύου. Χάρη στα προσωπικά δεδοµένα γίνεται εφικτή η κατανόηση και πρόγνωση της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Κολοσσοί του διαδικτύου όπως η Amazon, η Apple, η Facebook, η Google, η Microsoft (γνωστοί µε το ακρωνύµιο GAFAM) βελτιστοποιούν συνεχώς την ικανότητα παρακολούθησης της ανθρώπινης συµπεριφοράς στο διαδίκτυο. Καλύτεροι και πιο εξελιγµένοι αλγόριθµοι, περισσότερες εφαρµογές και εργαλειοθηρικές υπηρεσίες διασφαλίζουν µια κατάσταση αγκίστρωσης των ανθρώπων στο διαδίκτυο που αποτελεί πλέον όχι µόνο µια τεράστια και συνεχούς ροής εµπορευµατική σφαίρα αλλά και µια παγκόσµιας κλίµακας «φυλακή της προσοχής και των ονείρων» των ανθρώπων. Πρόκειται για ένα νέο είδος εξουσίας, για έναν κατασκοπευτικό καπιταλισµό µε βάση την ανάλυση της Σοσάνα Ζούµποφ, που τροποποιεί, οµαδοποιεί και κατευθύνει την ανθρώπινη συµπεριφορά µε απώτερο στόχο την εξυπηρέτηση των συµφερόντων των GAFAM και των ασιατικών µεγαθηρίων της πληροφορικής.
Όρια στη δικτατορία των αλγορίθµων
Η απόσπαση της ανθρώπινης προσοχής στο διαδίκτυο εποµένως δεν αποτελεί υπόθεση ήσσονος σηµασίας. Αντίθετα, αποτελεί το κορυφαίο πολιτικό διακύβευµα του µέλλοντος. Αποτελεί το µονοπάτι µέσα από το οποίο περνά η ανθρώπινη χειραφέτηση, καθώς η έλλειψη επαρκούς ρύθµισης του διαδικτύου, η πλήρης εµπορευµατοποίησή του και η κυριαρχία του από ένα µικρό ολιγοπώλιο οδήγησαν στην εδραίωση ενός νέου είδους εξουσίας, που τροποποιεί, ταξινοµεί και προβλέπει την ανθρώπινη συµπεριφορά προς όφελος των γιγάντων της πληροφορικής.
Τα θέµατα αυτά θίγονται µε λογοτεχνική γλαφυρότητα από τον Πατινό στα έντεκα κεφάλαια της πραγµατείας του. Η ανάλυση του Γάλλου συγγραφέα, ο οποίος διαθέτει αξιοσηµείωτες σπουδές και πλούσια εµπειρία στα ΜΜΕ, είναι εµπλουτισµένη µε πολλές βιβλιογραφικές πηγές και αφηγήσεις, οι οποίες αποκαλύπτουν τον χαρακτήρα της σύγχρονης αλγοριθµικής µηχανικής και των ψυχολογικών εργαλείων που αξιοποιεί το ολιγοπώλιο του διαδικτύου για να διεγείρει και να αιχµαλωτίζει την προσοχή µας.
Η πραγµατεία του αποτελεί µια προσπάθεια αφύπνισης η οποία έχει το χάρισµα να µη διαπνέεται από έναν µονοδιάστατο τεχνοφοβικό χαρακτήρα αλλά από µια αισιόδοξη προοπτική ως προς το πώς µπορούν να µπουν όρια στην εγκεφαλική πειρατεία (brain hacking), στα fake news και στη δικτατορία των αλγορίθµων. Για τον Πατινό δεν χρειάζεται να γίνουµε απόκοσµοι ασκητές της τεχνολογικής απεξάρτησης, αλλά αρχικά να αναγνωρίσουµε την ψηφιακή εθελοδουλία µας και στη συνέχεια να αποκτήσουµε αυξηµένη ικανότητα αυτοέλεγχου και αποσύνδεσης για να ξαναβρούµε τον εαυτό µας.
Ταυτόχρονα όµως ο Πατινό δεν ασπάζεται την άποψη ότι οι ψηφιακές οικονοµικές και κοινωνικές δυσλειτουργίες και παρενέργειες µπορούν να θεραπευτούν από το «αόρατο χέρι» της αυτορρύθµισης. Ούτε οι ισχυρότερες δόσεις ψηφιακού και µιντιακού εγγραµµατισµού αποτελούν λύση στο πρόβληµα.
Αντίθετα, απαιτούνται σχολαστική θέσπιση ρυθµιστικών κανόνων στο πώς λειτουργούν οι παραµετροποιηµένοι αλγόριθµοι και η διαφηµιστική βιοµηχανία, καθώς και επαναπροσδιορισµός του νοµικού πλαισίου λειτουργίας των διαδικτυακών πλατφορµών και ανάπτυξη νέων εναλλακτικών ψηφιακών υπηρεσιών προς το µοντέλο της οικονοµίας της προσοχής. Για τον Πατινό οι αλυσοδεµένοι πολίτες του διαδικτύου δεν µπορούν να σπάσουν τις αλυσίδες τους µέσα από ρυθµιστικές πολιτικές που προάγουν ένα πιο αυταρχικά επιτηρούµενο διαδίκτυο ή αποθεώνουν την απόλυτη ζούγκλα του «ελευθεριακού» διαδικτύου. Υπάρχει ένας τρίτος δρόµος ανάµεσα σε αυτές τις επιλογές και αυτό τον δρόµο πρέπει να ακολουθήσουµε.
Ο Λευτέρης Κρέτσος είναι πρώην υφυπουργός Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης
INFO
Το βιβλίο «Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου – Μικρή πραγματεία για την αγορά της προσοχής» του Μπρινό Πατινό κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη