Μια απόπειρα τηλεγραφικής σύνοψης της ιστορίας της αγγλόφωνης μυθιστοριογραφίας, με αφορμή τη 15η επέτειο της αυτοκτονίας του enfant terrible Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας
Εν αρχή ην ο Λόγος. Πάει να πει: ο Τζέιμς Τζόις. Πνευματικό δισέγγονό του είναι αδιαμφισβήτητα ο Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας. Είχαν, εν τω μεταξύ, ταράξει τα νερά της λογοτεχνικής επικράτειας, ακολουθώντας λοξά και ιδιαίτερα τις τεχνικές του «μεγάλου εξόριστου» Ιρλανδού, οι εν ζωή Τόμας Πίντσον, Τζόζεφ ΜάκΕλροϊ και Ντον ΝτεΛίλο και οι προσφάτως αποδημήσαντες Κόρμακ ΜακΚάρθι και Ουίλιαμ Χ. Γκας. Καθώς και ο Ουίλιαμ Γκάντις. Και βέβαια ο Ντέιβιντ Μάρκσον. Ιδού πώς μπορεί να συνοψιστεί, τηλεγραφικά, μια ιστορία της αγγλόφωνης μυθιστοριογραφίας που μας συναρπάζει ήδη από την πρώτη μας νιότη.
Ολοι οι προαναφερθέντες απόγονοι του Τζόις, με εξαίρεση τον Μάρκσον, που επινόησε μια λογοτεχνία μονταρισμένων αποσπασμάτων, πάλεψαν γερά να συνθέσουν αυτό που λέγεται μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα (great american novel). Και τα κατάφεραν καθηλωτικά. Επίσης, με τη λυπηρή εξαίρεση των Τζόζεφ ΜάκΕλροϊ, Ουίλιαμ Γκάντις και Ντέιβιντ Μάρκσον, πολλά έργα αυτών των πυραυλοκίνητων τιτάνων έχουν μεταφραστεί, ορισμένα μάλιστα λαμπρά, στα ελληνικά και έχουν πολυσυζητηθεί.
Ας μιλήσουμε αρχικά με ημερομηνίες και αριθμούς. To 1955 εκδίδεται το πολυμυθιστόρημα «The recognitions» του αποκαλούμενου (από τον Τζόναθαν Φράζεν) «Mr Difficult» (κύριος δύσκολος). Αριθμός σελίδων 956. Πλοκή πολύπλοκη. Πολύ μπροστά για την εποχή του, το έργο του Ουίλιαμ Γκάντις (William Thomas Gaddis, Jr., 1922-98) αρχικά αντιμετωπίστηκε με συγκεχυμένες κριτικές ανθρώπων που μάλλον δεν το διάβασαν ολόκληρο, αλλά με τα χρόνια λατρεύτηκε, μελετήθηκε, σχολιάστηκε, κυρίως από εξόχως ανήσυχους και δημιουργικούς συγγραφείς, για τους οποίους κατέστη ορόσημο και πρόκληση – ανάμεσά τους διόλου τυχαία οι Πίντσον, ΝτεΛίλο, Μάκ Ελροϊ και Γουάλας.
Χιλιάδες σελίδες… βαρύτητας
Σχεδόν μία εικοσαετία μετά, το 1973, μια βουερή κραυγή, διανθισμένη με σπαρταριστό χιούμορ, σαρώνει τους πάντες και τα πάντα: το «Ουράνιο τόξο της βαρύτητας», με 760 πολύτιμες σελίδες και την υπογραφή του Τόμας Πίντσον (Thomas Ruggles Pynchon Jr., 8 Μαΐου 1937). Κύλησε έκτοτε μισός αιώνας, ο Πίντσον έγινε μια θρυλική μορφή, ενώ και τα εννέα του μυθιστορήματα συζητιούνται ευρέως. Εχουν ειπωθεί και γραφτεί αδιανόητες παλαβομάρες γι’ αυτόν (ακόμη και το ότι ο Πίντσον δεν είναι άλλος από τον Μπομπ Ντίλαν!), καθώς έχει αρνηθεί στρατηγικά και συστηματικά να δώσει συνεντεύξεις, να φωτογραφηθεί, να εμφανιστεί οπουδήποτε δημοσίως. Το «Ουράνιο τόξο» (σε εμπνευσμένη μετάφραση του Γιώργου Κυριαζή, 1.002 σελίδες, εκδ. Χατζηνικολή) θα το συνοδεύουν πάντα τα δύο άλλα μεγαλόπνοα έργα του Πίντσον, το «Mason & Dixon» του 1997, 773 σελίδες (σε εξίσου εμπνευσμένη μετάφραση του Γιώργου Κυριαζή, 847 σελίδες, εκδ. Χατζηνικολή) και το (κατ’ εμέ σημαντικότατο) «Against the day» του 2006, 1.085 σελίδες (στα ελληνικά «Ενάντια στη μέρα», πάντα εκθαμβωτικός ο Κυριαζής, 1.234 σελίδες, εκδ. Καστανιώτη).
Αξίζει να σημειωθεί ότι πριν από ένα μήνα κυκλοφόρησε το βιβλίο του εκλεκτού Θανάση Μήνα (1971) με τίτλο «Για τον Pynchon» από τις εκδ. Πόλις, μια θαυμαστή μονογραφία σε δέκα μέρη που αναλύει με εμβρίθεια τα μοτίβα και τις εμμονές του συγγραφέα που τόσο αγαπάμε. Εν προκειμένω, υποτροπίασα και διαβάζω για τρίτη φορά το «Ενάντια στη μέρα», προτού πιάσω πάλι, επίσης για τρίτη φορά, το «Mason & Dixon».
Το 1987 κυκλοφορεί το πολυδιάστατο «Women and men», 1.192 σελίδες, του Τζόζεφ ΜάκΕλροϊ (Joseph Prince McElroy, 21 Αυγούστου 1930), o οποίος στα 93 του συνεχίζει να γράφει, χρόνια τώρα, ένα βιβλίο τεκμηρίωσης με θέμα το νερό και να αναμένει έναν τολμηρό Eλληνα εκδότη και ένα χαλκέντερο εμπνευσμένο μεταφραστή.
Το 1995 ο Ουίλιαμ Χ. Γκας (William Howard Gass, 1924-2017) πυκνώνει τόσο πολύ την ύλη λέξεων, προτάσεων και παραγράφων ώστε να προκαλούνται εκρήξεις στο κρανίο του αναγνώστη. Την πολυδιάστατη φιλοσοφικο-ποιητική γραφή του Γκας την απολαμβάνουμε στα ελληνικά και πάλι από τον Κυριαζή και τις εκδ. Καστανιώτη, εκτεταμένη σε 932 σελίδες.
Το 1996 ήρθε η σειρά του μέγιστου Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας (David Foster Wallace,1962-2008) να κάνει άλλη μια τομή στο λογοτεχνικό σύμπαν με το «Infinite jest», 1.079 σελίδων, που εδώ και μερικά χρόνια το μεταφράζει ο Κώστας Καλτσάς για λογαριασμό των εκδόσεων Gutenberg.
Την επόμενη χρονιά, το 1997, κυκλοφορεί και αναστατώνει κόσμο και κοσμάκη το magnum opus του Ντον ΝτεΛίλο (Donald Richard DeLillo, 20 Νοεμβρίου 1936) «Underworld», 827 σελίδων (στα ελληνικά «Υπόγειος κόσμος», 940 σελίδες, μεταφραστικός άθλος της Εφης Φρυδά, εκδ. Εστία).
Τέλος, το 2022 ο μέγας Κόρμακ ΜακΚάρθι (Cormac McCarthy,1933-2023) μας προσφέρει σαν αποχαιρετιστήριο δώρο και διαθήκη το δίπτυχο «The passenger και Stella Maris», εν συνόλω (μόλις!) 592 σελίδες (ο Κυριαζής πάλι κάνει το θαύμα του και ο οίκος Gutenberg επίσης, στη σειρά Aldina, 591+262 σελίδες).
Μολονότι επιμόνως χαρακτηρίζονται μεταμοντέρνα, όλα αυτά τα υπερβιβλία συνέχονται από ένα βαθύ, ενίοτε ρεαλιστικό ανθρωπισμό, που πάει πολύ πέραν του anything goes ενός κυνικού μεταμοντερνισμού, κύριο μέλημα του οποίου ήταν ο εντυπωσιασμός μέσα από μορφολογικούς πειραματισμούς και ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις είναι πια παρωχημένος. Για τούτο και εξακολουθούν να συζητιούνται, ενώ το ενδιαφέρον γι’ αυτά ανανεώνεται από γενιά σε γενιά.
Γουάλας: Συγγραφέας με αίγλη ροκ σταρ
Με αφορμή τη 15η επέτειο από την εκούσια εκδημία του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας και την πρόσφατη έκδοση δύο ακόμη πολυσέλιδων και σημαντικών πονημάτων για το έργο του, ας ρίξουμε μια ματιά στο τι κατόρθωσε αυτό το enfant terrible της μυθιστοριογραφίας.
Ο Γουάλας, γεννημένος 21 Φεβρουαρίου, είναι ο τελευταίος, μέχρι νεωτέρας, συγγραφέας που απέκτησε την αίγλη ενός ροκ σταρ, τη φήμη της υπεριδιοφυΐας, καθώς περιβλήθηκε από νωρίς με μια λατρεία που άγγιζε τα όρια αυτής για τον Ελβις Πρίσλεϊ, τον Τζιμ Μόρισον ή τον Ντέιβιντ Μπάουι. Και την αξίζει. Μαζί με τα πρόσφατα «David Foster Wallace in context» (συλλογή εκτενών δοκιμίων για τον Γουάλας, σε επιμέλεια της Claire Hayes-Brady, εκδ. Cambridge University Press, 2023) και «The geographies of David Foster Wallace’s novels» (διδακτορική διατριβή του Λάουρι Μακ Ρέι Αντριου με θέμα τους χώρους και τους τόπους όπου διαδραματίζονται τα μυθιστορήματα του Γουάλας, εκδ. Edinburgh University Press, 2023), μετράω στη βιβλιοθήκη άλλους 14 τόμους σχετικά με τον Γουάλας, συν τη βιογραφία του «Every love story is a ghost story: A life of David Foster Wallace» που υπογράφει ο D. T. Max και κυκλοφόρησε το 2012 από τον οίκο Granta. Φυσικά υπάρχουν και θα υπάρξουν κι άλλοι τέτοιοι τόμοι.
Πέρα από την εμπρηστική επινοητικότητά του και την πραγματικά πελώρια παιδεία του, ο Γουάλας, όντας πάσχων άνθρωπος, διέθετε μιαν ιδιαίτερη ενσυναίσθηση και μια οξυμένη όραση και ακοή για τις ιστορίες της καθημερινής αμερικανικής ζωής, τα καλά και τα κακά της, την παθολογία της, τους εθισμούς της, τον σολιψισμό της, την οδυνηρή αδυναμία επικοινωνίας αλλά και τον εν δυνάμει ηρωισμό της.
Πάντα με «καρδιά από φλόγα και μυαλό από πάγο», όπως επέμενε ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, πάντα «με το πάθος του επιστήμονα και την ακρίβεια του καλλιτέχνη», όπως παραδοξολογούσε εύστοχα ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, πάντα «με λογισμό και μ’ όνειρο», όπως διαλαλούσε ο Διονύσιος Σολωμός, ο Γουάλας ανέτεμε την αμερικανική κοινωνία και την ψυχοσύνθεση των κατοίκων των Ηνωμένων Πολιτειών. Και, κυρίως, πάντα με ένα διαβρωτικό χιούμορ που δεν αλληθώριζε ποτέ προς τον κυνισμό, αλλά έμενε πεισματικά βαθιά ανθρώπινο και φιλοσοφικά ανθρωπιστικό.
Η κρίσιμη συνεισφορά του είναι η υπέρβαση του μεταμοντερνισμού και της μεταμυθοπλασίας και μάλιστα ενώ διέπρεπε στο είδος. Διαισθάνθηκε ότι μια λογοτεχνία που εστιάζει σε ατέρμονες μορφολογικές καινοτομίες δεν έχει νόημα σε μια κοινωνία που σπαράσσεται από ακραίες αντινομίες. Αποπειράθηκε, και το κατόρθωσε λαμπρά, να διερευνήσει το καυτό και τόσο δύσκολο θέμα της αγάπης, του πώς δίνεις χωρίς να θέλεις να πάρεις. Καταπιάστηκε επίσης με την ασθένεια και τον εθισμό, ιδίως αυτόν στην τηλεόραση, στα ΜΜΕ, στο θέαμα – έναν εθισμό που παράγει ανθρώπους με το κεφάλι τους κλεισμένο σε σκάφανδρο, έναν εθισμό που οδηγεί στον ολέθριο εγωκεντρισμό.
Το πρώτο του μυθιστόρημα, «Η σκούπα και το σύστημα» (The broom of the system, 1987), το οποίο είχα την τιμή να μεταφράσω για λογαριασμό των εκδόσεων Κριτική, εντυπωσίασε κοινό και κριτικούς. Ωστόσο, χαρακτηρίζεται από τις ανεπάρκειες, ως προς τον ανθρωπισμό και την ενσυναίσθηση, και από τα ελαττώματα της μεταμυθοπλασίας.
Κοντά δέκα χρόνια μετά, τον Φεβρουάριο του 1996, θα κυκλοφορήσει το magnum opus του Γουάλας και το μακράν εμβληματικότερο μυθιστόρημα του τέλους του 20ού αιώνα, το περιλάλητο «Infinite jest», ένα μεγαλειώδες τέρας 1.079 σελίδων, ένα μυθιστόρημα-μαστόδοντο, ένα καλειδοσκοπικό υπερμυθιστόρημα που δεν έπαψε να διχάζει αλλά και δεν έπαψε να διαβάζεται με πάθος, ένα έργο τέχνης που πλούτισε την αμερικανική και παγκόσμια μυθιστοριογραφία.
Θα περάσουν τρία χρόνια ξέφρενης δημοσιότητας, ροκ λατρείας, αντεγκλήσεων και καβγάδων για το «Infinite jest», αλλά και ακάματης δημιουργικότητας, ώσπου ο Γουάλας να εκδώσει το concept έργο «Brief interviews with hideous men» (στα ελληνικά και σε μετάφρασή μου «Σύντομες συνεντεύξεις με απαίσιους άντρες», εκδ. Κριτική, 2019), όπου βλέπουμε την επεξεργασία των ίδιων θεμάτων, με το ίδιο διαβρωτικό χιούμορ και την ίδια τάση ανατομίας των κοινωνικών σχέσεων στη μεταβιομηχανική εποχή που είχαμε δει στο «Infinite jest». Βλέπουμε πώς ανέλυσε ο Γουάλας τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνικής ζωής: καταναλωτισμός, ταχύπλοος νεοπλουτισμός, μετακυνισμός, ελαφρότητα, επιφανειακότητα, άσφαιρος (και ματαιωμένος) υπερεγωισμός, εθιστική τηλοψία, ποπ κουλτούρα σε παροξυσμό κ.λπ.
Οπως υπογραμμίζει ο Κώστας Καλτσάς ότι υπογράμμιζε ο Γουάλας: «Αν δεν επιχειρήσουμε να τιθασεύσουμε τον έμφυτο εγωκεντρισμό μας, η ζωή μας θα αποτελεί ένα πεδίο μάχης μεταξύ του κόσμου όπως τον φαντασιωνόμαστε και του κόσμου ως έχει – με άλλα λόγια, μια μόνιμη πηγή απογοήτευσης, οργής και απέχθειας».
Μεγάλη σημασία έχει επίσης η βαθιά ανθρωπιστική φιλοσοφία που διαπνέει το έργο του Γουάλας, μια λυτρωτική κατανόηση του πόσο ευάλωτοι και ευαίσθητοι είναι οι άνθρωποι πέρα από τους κοινωνικούς ρόλους που υποχρεώνονται να παίζουν.
«Μεγάλο πράγμα»: Το κύκνειο άσμα
Στις 12 Σεπτεμβρίου του 2008, πριν από μία δεκαπενταετία, ο Γουάλας, απαυδισμένος από την επί είκοσι έτη μείζονα καταθλιπτική διαταραχή του και την ατελέσφορη θεραπευτική αγωγή, αφήνει ένα δισέλιδο σημείωμα αυτοκτονίας προς τη σύζυγό του, την εικαστικό Κάρεν Γκριν, συν το λίαν τακτοποιημένο από τον ίδιο χειρόγραφο του ημιτελούς μυθιστορήματος «The pale king» («Ο χλομός βασιλιάς»), και αυτοκτονεί δι’ απαγχονισμού στο σπίτι του στο Κλερμόντ, στην Καλιφόρνια. Ο «Χλομός βασιλιάς» κυκλοφόρησε το 2011 στις Ηνωμένες Πολιτείες και το 2018 στην Ελλάδα, μεταφρασμένο ανεπίληπτα (και πάλι!) από τον Γιώργο Κυριαζή (εκδ. Κέδρος).
Πρόκειται για το αρχείο/μητρώο της εναγώνιας και εργώδους προσπάθειας του Γουάλας όχι μόνο να υπερβεί, εν είδει Σεργκέι Μπούμπκα της μυθιστοριογραφίας, τον ίδιο του τον εαυτό καταρρίπτοντας όσα ρεκόρ κατέρριψε με το «Infinite jest», αλλά και της φιλοδοξίας του να καταπιαστεί με τα δεινά της μεταβιομηχανικής εποχής μέσα από το πλέον ανιαρό συγκείμενο που μπορείς να διανοηθείς: τα λογιστικά και τις φορολογικές υπηρεσίες! Καίτοι η αναθεματισμένη αυτοχειρία του συγγραφέα μάς στέρησε, τους αναγνώστες, από τη μέθεξη κ.λπ. ενός ολοκληρωμένου «Χλομού βασιλιά», ό,τι κρατάμε στα χέρια μας από το «μεγάλο πράγμα», όπως το έλεγε ο ίδιος ο Γουάλας, είναι τωόντι θυελλώδες, είναι πραγματικά ένας λογοτεχνικός ανεμοστρόβιλος όπου τα κομμάτια της πλοκής πέφτουν πάνω στον αναγνώστη σαν μέσα από μια ταχύτατη δίνη! Αιωνία η μνήμη του συγγραφέα Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας!
