Τα πρώτα θρησκευτικά μνημεία του Πειραιά ήταν το αντικείμενο της εκδήλωσης που διοργάνωσε η Ομάδα Πολιτισμού του Λιμανιού της Αγωνίας στη Δημοτική Πινακοθήκη.
Με τίτλο «Τρεις και Ένας Ναοί στο Λιμάνι του Πειραιά», πάνελ τριών επιστημόνων και με την παρουσία του Μητροπολίτη Πειραιά Σεραφείμ και του Πατέρα Ιωάννη Πάτση, εφημέριου του Αγίου Παύλου.
Την εκδήλωση χαιρέτισε ο υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων Κώστας Γαβρόγλου ενώ χαιρετισμό έστειλε και η υπουργός Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά.
Ανοίγοντας την εκδήλωση η Μαρία Σταθάκη, επικεφαλής της ομάδας Δημοτικών Συμβούλων του Λιμανιού της Αγωνίας αναφέρθηκε στους τέσσερις ναούς (Άγιος Σπυρίδωνας, Αγία Τριάδα, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Παύλος) ως κοινό πλούτο της ιστορίας και της παράδοσης του Πειραιά.
Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ, παρουσίασε μία εξαιρετική πρωτότυπη ομιλία για τις επιδράσεις και τις αναζητήσεις των αρχιτεκτόνων του 19ου αιώνα στον σχεδιασμό των εκκλησιών σύμφωνα με το πνεύμα της Παλιγγενεσίας.
Η ιστορικός Ευαγγελία Μπαφούνη φιλοτέχνησε το πορτραίτο και παρουσίασε τη βιογραφία του μεγαλύτερου Πειραιώτη αρχιτέκτονα και δημιουργού του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Κωνσταντίνου και του Δημοτικού Θεάτρου- του Ιωάννη Λαζαρίμου ακολουθώντας τα βήματα του στην πόλη αλλά και την πολυετή δικαστική αντιπαράθεση που είχε πριν αναγνωριστεί η προσφορά του.
Ο υποψήφιος δήμαρχος Πειραιά, επικεφαλής του συνδυασμού “Πειραιάς για Όλους”, Νίκος Μπελαβίλας παρουσίασε την ιστορία των εκκλησιαστικών μνημείων. Για την Μονή Αγίου Σπυρίδωνος, το παλαιό μοναστήρι του λιμανιού, η οποία σωζόταν μέχρι το 1835 τα αρχαιολογικά ευρήματα τοποθετούν την κατασκευή του πρωιμότερα από ότι αρχικά είχε καταγραφεί.
Ήταν ένα μικρό οχυρό μοναστήρι με ισχυρό περίβολο, θολωτή πύλη, διπλά θυρόφυλλα και καταχύτρα ή “φονιά” και είχε κτιστεί ακριβώς επάνω στην ακτή, μπροστά από τη θέση του σημερινού ναού, με μία ξύλινη προβλήτα κοντά του.
Τα τελευταία χρόνια πριν την Επανάσταση, υπηρετούσαν εκεί 10-12 μοναχοί. Το μοναστηριακό συγκρότημα κατεστράφη από τους κανονιοβολισμούς των επαναστατών τον Ιανουάριο και τον Απρίλιο του 1827. Οι νέοι έποικοι δεν έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στο “αρχαιότατον, πλουσιώτατον και επισημότατον των εν τη Αττική μοναστηρίων το του Αγίου Σπυρίδωνος”, στα ερείπια του οποίου συνεδρίασε αργότερα, το 1835, το πρώτο δημοτικό συμβούλιο το οποίο ανέδειξε, τον πρώτο τους δήμαρχο.
Η Μονή έπαψε να υπάρχει και η μοναστηριακή γη περιήλθε στο κράτος, βάσει του βασιλικού διατάγματος της 7ης Οκτωβρίου 1833 για μονές με λιγότερους των έξι μοναχών.
Αναφερόμενος στους τέσσερις ναούς, ο Νίκος Μπελαβίλας σημείωσε πως «ο πρώτος ναός, όφειλε να γίνει στη θέση της αρχαίας μονής που ισοπεδώθηκε κατά την επανάσταση. Ο δεύτερος ναός υπήρξε δημιούργημα της καθολικής κοινότητας του Πειραιά, ο τρίτος και ο τέταρτος αναλογούσαν αντίστοιχα στη Χιακή και την Υδραϊκή συνοικία. Οι τρεις ορθόδοξοι κατασκευάστηκαν στο θαλάσσιο μέτωπο. Ο ναός της Αγίας Τριάδας, χωροθετήθηκε στη σύγκλιση των μεγάλων αξόνων του σχεδίου προς το λιμάνι, του Αγίου Σπυρίδωνα δίπλα του, του Αγίου Νικολάου στη νότια άκρη του και άκρη του τότε σχεδίου πόλης. Το ιδιαίτερο λειτουργικό τους βάρος, στον νεογέννητο δήμο φαίνεται από κάποιες λεπτομέρειες των πρώτων χρόνων. Οι δύο δημαιρεσίες του 1835 και του 1841 πραγματοποιήθηκαν στους χώρους των εκκλησιών. Η συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου που εξέλεξε δήμαρχο τον Κυριάκο Σερφιώτη έγινε στον Άγιο Σπυρίδωνα στις 23 Δεκεμβρίου 1835 ενώ η αντίστοιχη που εξέλεξε τον Πέτρο Ομηρίδη έγινε στην Αγία Τριάδα στις 21 Απριλίου 1841». Ταυτόχρονα, όπως είπε ο Νίκος Μπελαβίλας, οι τρεις ορθόδοξοι ναοί συνυπήρξαν με εμπορικές αγορές, στους ελεύθερους χώρους γύρω τους ή και στο ίδιο το οικοδομικό σύμπλεγμα όπως στην περίπτωση του Αγίου Νικολάου. Στον Άγιο Σπυρίδωνα σχεδιάστηκε και μία αγορά αλλά δεν υλοποιήθηκε. Όμως υπήρξε μία αυτοσχέδια αγορά που επιβίωσε ως το 1967. Στην Αγία Τριάδα σχεδιάστηκαν αντίστοιχα εμπορικά καταστήματα και καταργήθηκαν το 1939 ενώ στον Άγιο Νικόλαο τα καταστήματα ενσωματώθηκαν στη βάση του ναού τα πρώτα χρόνια. Εκκλησίες, κάπως σαν αρχαίες αγορές: τόποι τελετών, συνελεύσεων και εμπορίου.
Ο πλέον κεντρικός ναός, της Αγίας Τριάδας αποτελούσε μόνιμο σημείο γκρίνιας των Πειραιωτών μέχρι την καταστροφή του το 1944. Αυτός του Αγίου Σπυρίδωνα περιορίστηκε εξ’ αρχής για οικονομία και έμεινε ένας ναΐσκος που τον έκρυβε από τη θάλασσα το αρχοντικό του Μιαούλη. Του Αγίου Νικολάου ολοκληρώθηκε μετά από μισό αιώνα. Τέλος ο ναός του Αγίου Παύλου, αποτελεί τη μοναδική ένδειξη ότι το 1836 υπήρχε μία δυναμική καθολική κοινότητα στον Πειραιά, η οποία στη συνέχεια εξαφανίστηκε από το προσκήνιο.
Παρουσιάζοντας τα στάδια κατασκευής των εκκλησιών αυτών ο Νίκος Μπελαβίλας κατέληξε λέγοντας πως «έτσι ο Πειραιάς ξεκίνησε τη γέννηση του με τέσσερεις νέες εκκλησίες. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να κτιστούν τα μεγάλα δημόσια μέγαρα, το Δημαρχείο, το Δημοτικό Θέατρο, τα μεγάλα σχολεία. Στην τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα διέθετε ένδεκα και τα τρία παλιά εξωκλήσια στην αδόμητη περιφέρεια του. Νεόκτιστες συνοικίες που έχαναν τα παλαιά τοπωνύμια τους, ή που δεν είχαν τοπωνύμιο και έπαιρναν το όνομα των εκκλησιών τους, ενορίες με το ίδιο όνομα που όριζαν την κοινωνική ζωή, τις απογραφές, έως και τις εκλογικές κατανομές. Συνοικίες με τα ονόματα Άγιος Νικόλαος, Άγιος Βασίλειος, Ευαγγελίστρια, Άγιος Διονύσιος, Προφήτης Ηλίας, Άγιος Ιωάννης του Ρέντη, Άγιος Γεώργιος του Κερατσινίου. Αργότερα, μετά το 1900, Ανάσταση, Άγιος Νείλος, Ρόδον το Αμάραντο της Πειραϊκής».
Στο κλείσιμο της εκδήλωσης, ο Μητροπολίτης Πειραιώς και Νήσων, Σεραφείμ συνεχάρη την Ομάδα Πολιτισμού του Λιμανιού της Αγωνίας για τη διοργάνωση.
Από την πλευρά του ο πατήρ Ιωάννης Πάτσης, εφημέριος του Αγίου Παύλου αναφέρθηκε στη σχέση του Πειραιά με τον Απόστολο Παύλο. Όπως σημείωσε, η εικόνα του 1840, που βρίσκεται στο κεντρικό κλείτος της καθολικής εκκλησίας του Αγ. Παύλου, εικονίζει τον Απ. Παύλο που φεύγει για την Κόρινθο.
«Τιμάει τον Πειραιά αυτή η εικόνα. (…) Στην εικόνα αυτή βλέπουμε κάτι καταπληκτικό για τον Πειραιά. Ο Απόστολος Παύλος δεν έφυγε από το Φάληρο, έφυγε από τον Πειραιά. Αυτή η εικόνα το δηλώνει, και είναι μία από τις σπάνιες εικόνες που βλέπουμε τον Απόστολο Παύλο, φεύγοντας προς την Κόρινθο, και πίσω του ακριβώς υπάρχει η Ακρόπολη, το πνεύμα της Σοφίας» ανέφερε.
