Τέσσερις νέοι δημιουργοί, η Νάντια Δαλκυριάδου, η Νεφέλη Μαϊστράλη, ο Μάνος Βαβαδάκης και ο Γιώργος Τσαγκαράκης, επιχειρούν στο συγκεκριμένο είδος στις αθηναϊκές σκηνές.
Τι είναι πολιτικό θέατρο; Πώς ορίζεται και διαµορφώνεται στις σηµερινές συνθήκες στην κοινωνική πραγµατικότητα µιας Ελλάδας σε κρίση και ποιοι είναι οι άξονές του;
Η απαξίωση του συλλογικού και κοινωνικού
Η Νάντια ∆αλκυριάδου, σκηνοθέτρια του έργου «Οι γειτονιές του κόσµου» του Γιάννη Ρίτσου, επιχειρεί µια πρώτη προσέγγιση στο θέµα: «Είναι ασταµάτητη η ορµή της τέχνης να ασχοληθεί µε αυτό που είναι ουσιώδες, µε αυτό που αφορά τον πυρήνα της κοινωνίας και του ανθρώπου. Η ιδέα ότι το θέαµα αφορά µόνο τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία του κοινού και δεν αποτελεί µια ανοιχτή συζήτηση για τα πολιτικά ζητήµατα είναι και αυτή µια πολιτική επιλογή. Οσο υπάρχει πολιτική θα υπάρχει αυτοµάτως και τέχνη που την εκφράζει, θα υπάρχει πολιτικό θέατρο – σε µικρές ή µεγάλες αίθουσες, µε δυνατά ή αδύναµα φώτα».
Ξεκινώντας από αυτή την αφετηρία ότι όλα είναι πολιτική πράξη, το θέατρο φύσει και θέσει την προεκτείνει επιπλέον σε δράση, µιας και η επικοινωνιακή σχέση ποµπού και δέκτη είναι η βάση της ανάπτυξής του: το θέατρο συνδηµιουργείται από συλλογικότητες, απευθύνεται στη συλλογική θέαση (=παρατήρηση) του κοινού. Αυτό όµως που από µόνο του δίνει την πολιτική αφετηρία της θεατρικής πράξης και αποτελεί τη ρίζα ανάπτυξής της µπορεί το ίδιο ύπουλα να γίνει η βάση για τον αποχρωµατισµό του πολιτικού θεάτρου, µες στην ευκολία να βαφτίζονται όλα «πολιτικό θέατρο».
Εξηγούµαι: στη σηµερινή εποχή, που χαρακτηρίζεται από την πλήρη οικονοµικοκοινωνική επικράτηση του νεοφιλελευθερισµού, από τη δύναµη και την επιρροή των ΜΜΕ που βρίσκονται συγκεντρωµένα σε µεγιστάνες του κεφαλαίου και που ο άνθρωπος βοµβαρδίζεται από θεωρίες ισοπέδωσης των ιδεών, απαξίωσης οτιδήποτε κοινωνικού και αποθέωσης της ατοµικότητας (το αφήγηµα της πολυδιαφηµισµένης «αριστείας» εκεί ακριβώς βασίζεται), προβάλλοντας «επιτυχηµένα πρότυπα» µέσα από καλλιεργούµενες αυταπάτες, επιχειρηµατολογώντας ακόµη µε το αφελές ότι η κοινωνία σήµερα έχει αποταξικοποιηθεί, το πολιτικό θέατρο κινδυνεύει στον ξεπεσµό ενός στείρου δικαιωµατισµού. ∆εν αρκεί για παράδειγµα να µιλάς για ελευθερία, δικαιοσύνη, ισότητα και ειρήνη γενικά και αόριστα και µε τρόπο ανώδυνο και επιδερµικό. Γιατί το πολιτικό θέατρο οφείλει να είναι πρωτίστως ανατρεπτικό, επαναστατικό, να «σκαλίζει», να «τσιµπάει», να ενοχλεί, να συνταράσσει και να εξωθεί σε σκέψη και δράση.
Ο Μάνος Βαβαδάκης, µέλος της θεατρικής οµάδας RMS Mataroa («Μικρό αναρχικό καλοκαίρι/Βαρκελώνη ’36», «Ματαρόα, πού πας καραβάκι µε τέτοιο καιρό;») θα µας πει: «Πολιτικό θέατρο δεν σηµαίνει κατ’ ανάγκη πολιτικό θέµα. Πολιτικό θέατρο είναι και το να δείξεις την οµορφιά µες στην ασχήµια που µας περιβάλλει. Για µένα δεν έχει άλλο λόγο ύπαρξης το θέατρο σήµερα. Με την εύκολη πλέον πρόσβαση σε προϊόντα ψυχαγωγίας στον κινηµατογράφο και στην τηλεόραση ο θεατρικός χώρος οφείλει να αποτελέσει πεδίο ελεύθερης σκέψης και κοινωνικών ζυµώσεων. Οπως η ζωγραφική µε την εφεύρεση της φωτογραφίας απελευθερώθηκε από την αναπαραστατικότητα και οδηγήθηκε σε πιο ανοιχτές φόρµες έτσι και το θέατρο οφείλει πια να φιλοσοφεί ελεύθερα και ανατρεπτικά».
Η µαζική κατανάλωση και η αποπολιτικοποίηση
Ο κίνδυνος της εργαλειοποίησης των δύο χρονικών αξόνων του πολιτικού θεάτρου, του χτες και του σήµερα, είναι παραπάνω από ορατός. Τόσο το επιχειρούµενο ξαναγράψιµο της Ιστορίας, που αποτελεί κυρίαρχη τάση στη σύγχρονη εκπαίδευση, την επιστήµη και στον πολιτισµό, όσο και ο εγκλωβισµός της παρουσίασης και ανάλυσης σύγχρονων κοινωνικών φαινοµένων και προβληµατισµών υπό το πρίσµα εξατοµικευµένου ψυχοσυναισθηµατισµού οδηγούν το φερόµενο ως πολιτικό θέατρο σε πλήρη αποπολιτικοποίηση (θα τολµούσα πλέον να χαρακτηρίσω το είδος ακόµη και εκφυλισµένο). Εάν το πολιτικό θέατρο δεν παρακολουθεί την κοινωνία, δεν επιχειρεί να την εξηγήσει, δεν ξεπηδάει µέσα από αυτή και δεν επιχειρεί όχι να υποδείξει, αλλά να ανοίξει ορίζοντες και προοπτικές προόδου της, αποτελεί απλώς ένα παραµορφωµένο είδωλο του αποτρόπαιου χαρακτήρα της.
Ο Γιώργος Τσαγκαράκης, συγγραφέας και σκηνοθέτης της παράστασης «Trio lumpen – Η φράουλα», που τις επόµενες ηµέρες ξεκινάει δεύτερο κύκλο παραστάσεων στο θέατρο Βαφείο – Λάκης Καραλής, γίνεται πιο συγκεκριµένος: «Βρισκόµαστε ύστερα από δέκα χρόνια κρίσης, δύο χρόνια πανδηµίας, εν µέσω ενεργειακής φτώχειας, µε τροµερή κρίση στο προσφυγικό και “το Αιγαίο να ανθίζει νεκρούς”, όπως έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης. Τα σύννεφα του πολέµου πυκνώνουν όλο και περισσότερο παγκόσµια µα και στην περιοχή µας. Σε µια τέτοια εποχή το θέατρο δεν πρέπει να είναι γενικά πολιτικό. Πρέπει να είναι επαναστατικό. Να χτυπάει στην καρδιά του προβλήµατος, να καλεί τους ανθρώπους να αλλάξουν τον κόσµο – αυτούς που έχουν συµφέρον από την αλλαγή του βέβαια. Πρέπει να αποκαλύπτει, να εµπνέει και να δείχνει ότι ακόµη και στις χειρότερες συνθήκες που έχουµε φανταστεί –όπως αυτή του πολέµου για παράδειγµα– υπάρχει δύναµη να αλλάξει ο κόσµος. Ακόµη κι εκεί τη δύναµη την έχουν οι πολλοί. Αυτό ίσως να ήταν ένα χρήσιµο θέατρο στη σηµερινή συγκυρία».
«Η έλλειψη θέσης είναι θέση και µάλιστα εξαιρετικά διαδεδοµένη στις µέρες µας» αναφέρει η Νεφέλη Μαϊστράλη, συγγραφέας των «Αριστερόχειρων» που έρχονται για δεύτερη χρονιά στο θέατρο Μπέλλος σε σκηνοθεσία Θανάση Ζερίτη, η οποία είναι κατηγορηµατική: «Αν πρέπει να χαρακτηρίσω το πολιτικό θέατρο –µε τη στενή έννοια– σήµερα, θα έλεγα ότι πρόκειται για ένα θέατρο που θέτει στο επίκεντρο την πολιτική σκέψη και πρακτική χωρίς να παραγνωρίζει τη συνοµιλία µε τους κοινωνικούς προβληµατισµούς. Ενα θέατρο που παίρνει φανερά θέση απέναντι στα πολιτικά πράγµατα του χτες και του σήµερα».
Τέτοια παραδείγµατα έχουµε πολλά. Τρανότερο όλων τα κλασικά πολιτικά έργα της παγκόσµιας δραµατουργίας (όπως για παράδειγµα οι πρωτίστως πολιτικές αρχαίες τραγωδίες) που παρουσιάζονται «ανανεωµένα» και µε «σύγχρονη µατιά», αποστεωµένα, µε φανερό άγχος να παρακολουθήσουν τηλεοπτικά δρώµενα µαζικής κατανάλωσης. Ακόµη και το νεοφερµένο είδος του «νεοελληνικού ρεαλισµού» (ο Γιάγκος Ανδρεάδης πρώτος µίλησε για «ψευδορεαλισµό») πολλές φορές εδράζεται στην αποπολιτικοποίηση µε πολιτική επικάλυψη.
Ετσι το ερώτηµα αν υπάρχουν σήµερα οι συνθήκες και κάτω από ποιους όρους µπορεί να ανθήσει το πολιτικό θέατρο τίθεται επιτακτικά. Η Νεφέλη Μαϊστράλη καταθέτει τον προβληµατισµό της σε µια συζήτηση που δείχνει να µην έχει τελειώσει: «∆εδοµένου ότι το θέατρο αντιµετωπίζεται ως ένα αµιγώς καταναλωτικό προϊόν, δεν ξέρω πώς µπορούν να υπάρξουν ευνοϊκές συνθήκες για να ανθήσει µια καλλιτεχνική πρακτική διαφορετική από τους εµπορικούς όρους της φιλελεύθερης κοινωνίας στην οποία ζούµε. Μπορώ να θεωρήσω ευνοϊκούς όρους τη συλλογικότητα και τη στήριξη από ανθρώπους που θέλουν και περιµένουν να δουν ένα θέατρο που παίρνει θέση απέναντι στην παρούσα νοσηρότητα. Σίγουρα πάντως δεν µιλάµε για µια πραγµατικότητα που στηρίζει και ευνοεί το πολιτικό θέατρο».
Η παγκόσµια οικονοµική κρίση, η εξουσία των αγορών, η υποχθόνια επικράτηση του νεοναζισµού και των αντιλήψεών του, η απειλή του πολέµου και, βεβαίως, η ιστορική αναδροµή και καταγραφή της συλλογικής µνήµης αποτελούν τη θεµατογραφία ενός πολιτικού θεάτρου σήµερα. Εκείνα που µένει να αξιολογηθούν πρωτίστως από ένα σκεπτόµενο κοινό και στη συνέχεια από θεωρητικούς θεάτρου και κριτικούς είναι η επαναστατικότητα, η αµφισβήτηση και η διαλεκτική του σχέση µε την κοινωνία, σε αντιδιαστολή µε την παραδοχή αποδοχής και συµβιβασµού µε τον συρµό της κυρίαρχης αντίληψης και ιδεολογίας. Γιατί προφανώς σε αυτό το τερέν δίνεται η µάχη σε όλη την κοινωνία.
