Παρακολουθήσαμε πρόβα της παράστασης «Δούλες» και συνομιλήσαμε με τον σκηνοθέτη Σάββα Στρούμπο για τις ταξικές και ψυχαναλυτικές αναγνώσεις στο έργο του Ζαν Ζενέ.
Οταν έφτασα στο θέατρο Αττις Νέος Χώρος, οι ηθοποιοί Ελλη Ιγγλίζ, Ντίνος Παπαγεωργίου και Μυρτώ Ροζάκη δούλευαν την τελευταία σκηνή από τις «Δούλες» του Ζαν Ζενέ. Ο σκηνοθέτης της παράστασης Σάββας Στρούμπος, πάντα δίπλα στους συνεργάτες του, έδινε τις τελευταίες οδηγίες.
Το σκηνικό της Κατερίνας Παπαγεωργίου αποτελείται από οκτώ διαφορετικά επίπεδα που ενώνονται δημιουργώντας μια κλίμακα σε μπρούντζινο χρώμα. Ενα μπλε γάντι, μια φούστα σε βαθύ μπορντό χρώμα και το φόρεμα της «Κυρίας» να θυμίζει εικόνα βαμπίρ – όπως θα υπογραμμίσει αργότερα ο σκηνοθέτης, «η εξουσία είναι κάτι που πίνει το αίμα».
Ο Σάββας Στρούμπος δεν αντιμετωπίζει τις «Δούλες» ως θεατρικό κείμενο. Η ανάγνωσή του είναι περισσότερο ψυχαναλυτική σκάβοντας και ανιχνεύοντας τις βαθύτερες φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές προθέσεις του Ζενέ. Ετσι κι αλλιώς, ο συγγραφέας μπορεί να εμπνεύστηκε τις «Δούλες» από την αληθινή ιστορία των αδελφών Παπέν, πρώτος όμως αφαίρεσε κάθε στοιχείο που θα μετέτρεπε το έργο του σε ακόμα ένα «πικάντικο» ανάγνωσμα.
Μια ταξική καταγγελία
Το έγκλημα της Κριστίν και της Λέα Παπέν στη Γαλλία της δεκαετίας του ’30 είχε τεράστιο αντίκτυπο στην κοινή γνώμη, δημιουργώντας ακόμα και συμπάθεια για τις δύο υπηρέτριες που έσφαξαν στην κυριολεξία με διαδικασία ιεροτελεστίας την κυρία του σπιτιού στο οποίο εργάζονταν και την κόρη της. Πρόκειται για ένα έγκλημα οι αφορμές και οι αιτίες του οποίου σε καμία περίπτωση δεν έχουν να κάνουν με ακόμα ένα δράμα, αλλά με ταξική καταγγελία κι ακόμα περισσότερο με κατάβαση στα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης.
Είναι αξιοσημείωτο πως ο Σάββας Στρούμπος, πέρα από την πολύμηνη προετοιμασία που κάνει με την ομάδα του, διαθέτει τη γενναιότητα να ξεκινάει την ανάγνωση ενός έργου χωρίς να έχει κανένα δεδομένο στη δραματουργική του φαρέτρα. Κάθε λέξη και έννοια μελετώνται και επαναπροσδιορίζονται φτάνοντας μέχρι το μεδούλι του κειμένου. Ετσι και με τις «Δούλες», ο σκηνοθέτης φτάνει μέχρι την άβυσσο της εθελοδουλίας και του αυτοεγκλεισμού που βιώνει ο άνθρωπος μπροστά στο τέρας της εξουσίας. Οπως λέει: «Εχουμε να κάνουμε με ένα έργο αλληγορικό. Μπορεί να στηρίζεται στην ιστορία των αδελφών Παπέν, ο συγγραφέας όμως συνειδητά επιλέγει να μην την αναπαραγάγει. Οι δύο αδελφές, οι “Δούλες” –ο Ζενέ διαλέγει μια λέξη που κρύβει περιφρόνηση γιατί πολύ απλά δεν επιθυμεί καμία αστική ωραιοποίηση–, έχουν πλήρη επίγνωση της κατάστασής τους και ταξικά και υπαρξιακά. Ωστόσο, δεν τη διοχετεύουν σε κάποια μορφή κοινωνικής εξέγερσης, αλλά επιθυμούν να πάρουν τη θέση του δυνάστη τους αλλάζοντας ρόλους».
Παραμορφωτικοί καθρέφτες
Σε όλο το έργο υπάρχει έντονο το στοιχείο του σαδισμού. Η «Κυρία» έρπει, παραμονεύει, τρέφεται από τον φόβο των υποκειμένων, αόρατα παρούσα. Οι δούλες εξαρτώνται από την κυρία τους, σχεδόν την αποζητούν και αυτοπροσδιορίζονται από εκείνη αναπτύσσοντας έναν ανεξήγητο λεσβιασμό.
Αυτάρεσκα η «Κλερ» υποδύεται την «Κυρία» μιμούμενη τη συμπεριφορά της, ενώ η «Σολάνζ» γίνεται η «Κλερ» που θέλει να τη σκοτώσει. Σαν ένας κύκλος όπου τα πρόσωπα αλλάζουν θέση, χωρίς όμως να κάνουν το οτιδήποτε για να ξεφύγουν. Ακόμα κι αν κάποιος τους άνοιγε ένα παράθυρο, είναι αμφίβολο αν θα επέλεγαν να πετάξουν.
Για τον σκηνοθέτη, η «Κυρία» και οι «Δούλες» ως έννοιες αποτελούν είδωλα του ίδιου παραμορφωτικού καθρέφτη. Οπως εξηγεί ο ίδιος: «Εχουν γραφτεί πολλές μελέτες και έχουν υπάρξει ολόκληρες αναλύσεις για τη σχέση δούλου και αφέντη. Ο ένας καθορίζεται από το να εξουσιάζεται και ο άλλος ηδονίζεται από το να εξουσιάζει. Νομίζω πως εύκολα μπορούμε να διακρίνουμε ποιος είναι ο ένας και ποιος είναι ο άλλος. Κανείς δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον άλλον. Η σχέση μας με τους άλλους είναι που μας προσδιορίζει. Αυτά τα συμπεράσματα δεν είναι ανώδυνα και δεν πιστεύω πως αυτή η διάσταση της εθελοδουλίας είναι μακριά από εμάς». Και συνεχίζει κάνοντας αναγωγές του έργου με το σήμερα: «Εκατομμύρια άνθρωποι ψηφίζουν Τραμπ και στην Ευρώπη σημειώνεται άνοδος της ακροδεξιάς. Αυτοί οι άνθρωποι δεν τρώνε από το πιάτο του αφέντη, κι όμως τον στηρίζουν. Στρέφεται ο ένας καταπιεσμένος εναντίον του άλλου, αντί απλά να αναποδογυρίσουν το τραπέζι και να διεκδικήσουν το ψωμί τους».
Αφήνοντας πίσω μου το θέατρο και επηρεασμένη από την επικαιρότητα, καρφώθηκε στο μυαλό μου μια φράση του έργου: «Είναι εύκολο να είσαι αθώος όταν είσαι η Κυρία». Ο Γάλλος ψυχαναλυτής Ζακ Λακάν είχε σημειώσει πως οι αδελφές Παπέν είναι οι Βάκχες της νεωτερικότητας. Κάθε έγκλημα έχει τη δική του κοινωνική διάσταση. Οι αδελφές Παπέν, αφού δολοφόνησαν την κυρία Λανσελέν και την κόρη της, αφαίρεσαν τα μάτια των θυμάτων και τα τοποθέτησαν στον λαιμό τους, στο ύψος των φωνητικών χορδών. Επειτα λούστηκαν με το αίμα τους και πήγαν για ύπνο ώσπου τις βρήκε η αστυνομία αγκαλιασμένες.
