Μια συζήτηση με τον Αμερικανοαφγανό συγγραφέα Ταμίμ Ανσάρι για το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας καθώς και για τον ρόλο της αφήγησης στη ροή της Ιστορίας.
Ο Αμερικανοαφγανός συγγραφέας Ταμίμ Ανσάρι πιστεύει πως κινητήρια δύναμη της Ιστορίας δεν είναι η εξουσία, ο πόλεμος ή το χρήμα αλλά η αφήγηση. Το βιβλίο του «Η επινόηση του χθες» εξετάζει την ανθρώπινη πορεία από την εποχή των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών μέχρι σήμερα, εστιάζοντας στον τρόπο που οι ιστορίες παρέχουν διαχρονικά τις βάσεις για την οικοδόμηση αυτοκρατοριών και πολιτισμών. Με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία στα ελληνικά αναζητήσαμε τον Ταμίμ Ανσάρι.
Όπως γράφετε στο βιβλίο σας αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσω της γλώσσας. Τι συμβαίνει με όσα λαμβάνουν χώρα εκτός του πλαισίου της;
Καμία γλώσσα δεν είναι κλειστό σύστημα. Όπου οι ανθρώπινες κοινότητες επικαλύπτονται, αλληλεπιδρούν. Έτσι υπάρχει ενδοεπικοινωνία και οι γλώσσες αναμειγνύονται. Αυτό συνέβαινε σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Σκεφτείτε τα ούρντου, την εθνική γλώσσα του Πακιστάν: προέκυψε από τα νομαδικά στρατεύματα στις στέπες της Κεντρικής Ασίας τα οποία άνοιγαν τον δρόμο για την ινδική υποήπειρο. Αυτές οι τουρκικές φυλές στρατολόγησαν κόσμο από διάφορες περιοχές από τις οποίες είχαν περάσει. Από τα χίντι, τα τουρκικά και τα φαρσί που μιλούσαν οι πολεμιστές στους στρατώνες προήλθαν τα ούρντου. Από τις πρώτες στιγμές του ανθρώπινου γένους η ενδοεπικοινωνία μεταξύ των κοινοτήτων μάς διαμόρφωσε σε μια οντότητα υπερβολικά μεγάλη για να έχει επίγνωση της ολότητάς της. Ισχύει ότι το πλήρες νόημα οποιασδήποτε γλωσσικής έκφρασης συνδέεται με το πολιτιστικό της πλαίσιο. Και κάτι που πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη είναι πως οι παρανοήσεις είναι πάντα πιθανές στις συνομιλίες μεταξύ ανθρώπων διαφορετικής κουλτούρας, ανεξάρτητα από το πόσο καλοί είναι οι μεταφραστές
Γιατί οι κοινωνίες χρειάζονται τις μεγάλες αφηγήσεις;
Αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξή μας μέσα από την εκπλήρωση του ρόλου μας στην ιστορία της κοινωνίας μας. Πολλά από όσα κάνουμε συνδέονται με την ταυτότητά μας σε αυτή την εκτυλισσόμενη αφήγηση. Σε μια σταθερή κοινωνία οι άνθρωποι γνωρίζουν σε ποια αφήγηση ανήκουν. Η Ιστορία βγάζει νόημα επειδή τα πολλά μέρη της σχετίζονται μεταξύ τους ως ενιαίο, αδιαίρετο σύνολο. Ετσι οι άνθρωποι έχουν μια αίσθηση για το πού πηγαίνει η Ιστορία, ποια είναι η δική τους θέση σε αυτήν και τι είναι πιθανό να κάνουν οι άλλοι. Σε μια κουλτούρα με σταθερή, κοινή μετα-αφήγηση οι δραστηριότητες των μεμονωμένων μελών της διασταυρώνονται και τα άτομα που εξυπηρετούν τους δικούς τους σκοπούς εκφράζουν τα συμφέροντα της κοινωνίας χωρίς καν να γνωρίζουν ότι το κάνουν. Οταν η μετα-αφήγηση καταρρέει ή γίνεται ασυνάρτητη δημιουργούνται προβλήματα.
Ποιοι ήταν οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν στη δημιουργία της Ευρώπης; Ποιος είναι ο ρόλος της σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης;
Η Ευρώπη είναι έννοια, όχι γεωγραφικός τόπος. Μια έννοια που έχει ρίζες στη Ρώμη ως παγκόσμια αυτοκρατορία, στον μεσαιωνικό χριστιανικό κόσμο και στις σταυροφορίες. Εκείνη την εποχή το ισλάμ αναδείχθηκε ως ο μονολιθικός «άλλος» και πρόσφερε στους «Ευρωπαίους» μια κοινή αναζήτηση στον καθορισμό της ταυτότητάς τους. Ακολούθησε ο Διαφωτισμός, μέσω του οποίου αναζητήθηκε μια οικουμενικότητα μέσα από τον περιορισμό της θρησκείας και την ανάδειξη της επιστήμης. Παραδόξως, η ευρωπαϊκή εκδοχή της οικουμενικότητας, που μέχρι πρότινος ήταν σχεδόν συνώνυμη της νεωτερικότητας, γέννησε το έθνος-κράτος και τον συνεταιρισμό ως κοινωνική μορφή. Η παγκοσμιοποίηση έχει τις ρίζες της στην ευρωπαϊκή ιμπεριαλιστική επέκταση που κατέστησε μεγάλο μέρος του κόσμου αποικίες της. Η αποαποικιοποίηση των τελευταίων δεκαετιών και το κύμα των προσφύγων συντέλεσαν στην ανάδυση των εθνικιστικών κινημάτων σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Πολιτικές προσωπικότητες όπως ο Ορμπάν στην Ουγγαρία επιδιώκουν να προσδιορίσουν την έννοια της Ευρώπης ως το αντίθετο της παγκοσμιοποίησης. Το κίνημα του Brexit ουσιαστικά θέλει να επιβεβαιώσει ότι η Βρετανία είναι πραγματική ενώ η «Ευρώπη» δεν είναι.
Ποια είναι τα σημάδια μιας κοινωνίας που υφίσταται βαθιά αλλαγή;
Οι παλιές αφηγήσεις χάνουν τη μέχρι πρότινος αδιαμφισβήτητη εγκυρότητά τους: σκεφτείτε ότι η «παγκόσμια τάξη» που κάποτε θεωρούνταν ότι διοικείται από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη τώρα αμφισβητείται από την Κίνα, τις ανερχόμενες δυνάμεις στη νοτιοανατολική Ασία, το Ιράν, την Ινδία και πολλούς άλλους. Οι κοινωνικές μορφές που κάποτε θεωρούνταν απόλυτες αλήθειες αρχίζουν να αμφισβητούνται. Σκεφτείτε ότι οι πολυεθνικές εταιρείες καθιστούν το σύστημα έθνους-κράτους όλο και πιο διφορούμενο και ότι το ίδιο το έθνος-κράτος μπορεί να αμφισβητείται μπροστά στην πραγματικότητα του κυβερνοχώρου.
Πώς η κοινωνική εξέλιξη μας οδήγησε να χάσουμε τη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον;
Οταν γεννήθηκαν οι παππούδες μου τα ζώα ήταν μέρος της καθημερινής ζωής όλων, ακόμη και στα πιο «αναπτυγμένα» μέρη της Ευρώπης και της Αμερικής. Αυτό ίσχυε ακόμη στην παιδική μου ηλικία. Στο Αφγανιστάν όπου γεννήθηκα ξυπνούσα από τους ήχους των γαϊδάρων, των αλόγων και των καμηλών κάθε μέρα. Τώρα τα ζώα έχουν μόνο δύο ρόλους στη ζωή μας: είτε ως κατοικίδια είτε ως τροφή. Πλέον βιώνουμε τη φύση κυρίως με τη μορφή πάρκων και καταφυγίων στο περιθώριο ενός ολόκληρου κόσμου που έχουμε αναδιαμορφώσει για να ταιριάζει στη ζωή μας.
Μπορεί αυτή η σχέση να ανακτηθεί;
Ο αντίκτυπός μας στον πλανήτη είναι τεράστιος και αμφιβάλλω αν η παλιά σχέση μπορεί να «ανακτηθεί». Η Ιστορία δεν προσφέρει πολλά (ίσως καθόλου) παραδείγματα κοινωνιών που επιστρέφουν επιτυχώς στην πρότερη κατάσταση. Ισως, όμως, μαθαίνοντας ό,τι μπορούμε για τη σχέση μας με τη φύση μπορούμε να επιτύχουμε πιο υγιή ισορροπία στο μέλλον – αν το είδος μας επιβιώσει.
Στο βιβλίο αναφέρετε πως η ταχύτητα με την οποία ταξιδεύει ένα μήνυμα επηρεάζει τη συνοχή των κοινωνικών ομάδων. Τι συμβαίνει στην εποχή του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης;
Μακάρι ο κοινωνικός αντίκτυπος της τεχνολογίας να ήταν ειδικό πεδίο επιστημονικής μελέτης αντίστοιχο σε εύρος με αυτό που παραχωρείται στην ιατρική ή τη φυσική. Αυτή τη στιγμή μόλις και μετά βίας υπάρχει ως πεδίο από μόνο του. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε την εξέλιξη της τεχνολογίας – ό,τι είναι να εφευρεθεί θα εφευρεθεί. Οποιαδήποτε εφεύρεση μπορεί να αξιοποιηθεί για το κέρδος, θα γίνει. Αυτό που μπορούμε ή πρέπει να κάνουμε είναι να μάθουμε να προβλέπουμε τις κοινωνικές, ψυχολογικές και πολιτιστικές συνέπειες των νέων τεχνολογιών και να σχεδιάζουμε προληπτικά μέτρα.
Πώς θα εξελιχθεί η τεχνητή νοημοσύνη στο εγγύς μέλλον κατά τη γνώμη σας;
Η τεχνητή νοημοσύνη θα εξαλείψει πολλά από αυτά που ονομάζουμε «επαγγελματικές σταδιοδρομίες», όπως τα βιομηχανικά μηχανήματα εξάλειψαν τη βιοτεχνία και πολλά επαγγέλματα που βασίζονται στη χειρωνακτική εργασία. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα υπάρχουν λιγότερες θέσεις εργασίας. Η βιομηχανοποιημένη μαζική παραγωγή δημιούργησε ένα εκπληκτικά ποικίλο πλήθος επαγγελματικών θέσεων που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί στην προβιομηχανική εποχή. Υποψιάζομαι ότι το ίδιο θα ισχύει και για την τεχνητή νοημοσύνη. Αυτό που έχει σημασία είναι το κοινωνικό τοπίο που θα δημιουργήσουν αυτά τα νέα επαγγέλματα. Θα μπορούσαμε ή ίσως θα έπρεπε να λαμβάνουμε μέτρα για να οικοδομήσουμε αυτό το κοινωνικό τοπίο σύμφωνα με τις προτιμήσεις μας, όχι απλώς να παραπονιόμαστε όταν εμφανίζεται χωρίς τη συνειδητή, σκόπιμη συμβολή μας.
INFO
Το βιβλίο «H επινόηση του χθες» του Ταμίμ Ανσάρι κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη