«[…] Είσαι Ελληνας και μάλιστα από την Αλεξάνδρεια, άρα το θηριοτροφείο μέσα σου είναι μεγάλο. Δάμασε το θηριοτροφείο σου και θα γίνεις παγκόσμιος και οικουμενικός».
Ανεβαίνοντας στο πάνω πάτωμα του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΜΜΣΤ), στον χώρο όπου δεσπόζουν το περίφημο γούνινο παλτό του Αλέξανδρου Ιόλα και οι φωτογραφίες από την πρώτη του νιότη ως χορευτή, που μας εισάγουν στον συναρπαστικό κόσμο τού παγκόσμιας φήμης συλλέκτη, αυτό που τράβηξε πρώτο το βλέμμα μου στην έκθεση-αφιέρωμα «Αλέξανδρος Ιόλας – Η κληρονομιά» είναι η μεγάλου μεγέθους προβολή με τα παραπάνω λόγια του Πολ Βαλερί. Ο Γάλλος ποιητής συνάντησε το 1931 στο Παρίσι τον νεαρό τότε Κωνσταντίνο Κουτσούδη, τον οποίο έμελλε να επηρεάσει καθοριστικά. Ο Αλέξανδρος Ιόλας, όπως τον «βάφτισε» το 1940 η Θεοδώρα Ρούσβελτ –εγγονή του Αμερικανού προέδρου, με την οποία έζησε έναν έρωτα για λίγα χρόνια– μεσουράνησε στον χώρο της τέχνης του προηγούμενου αιώνα και έγινε πράγματι παγκόσμιος και οικουμενικός.
Φύσει και θέσει Αλεξανδρινός
Ελληνας της διασποράς και γόνος ευκατάστατης οικογένειας, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1908 και στα δεκαοχτώ του, εφοδιασμένος με τρεις συστατικές επιστολές από τον Κ.Π. Καβάφη προς τους Κωστή Παλαμά, Δημήτρη Μητρόπουλο και Αγγελο Σικελιανό, έφυγε για την Αθήνα να σπουδάσει χορό και μουσική. Από κει στην Ιταλία, τη φασιστική Γερμανία, στο Παρίσι, στη μεταπολεμική Νέα Υόρκη, ο Ιόλας έγινε πολίτης του κόσμου, διάσημος χορευτής και συνδέθηκε με μυθικά πρόσωπα των τεχνών και των γραμμάτων, αλλά κυρίως κατέκτησε αυτό που τον μάγευε περισσότερο από όλα: τον κόσμο των εικαστικών τεχνών, στον οποίο εγκαταστάθηκε για τα καλά και πέρασε στον μύθο.
Η ζωή του μοιάζει με παραμύθι με πρίγκιπες, δούκισσες, εκατομμυριούχους, πολιτικούς, ποιητές, ζωγράφους, συλλέκτες, εραστές και ερωμένες. Είχε συνδεθεί ερωτικά με πολλούς άντρες και αρκετές γυναίκες, κάτι που δεν έκρυψε ποτέ, όπως και τη λατρεία του για την ομορφιά σε κάθε έκφραση της τέχνης. Ηταν αντιφατική και αντισυμβατική προσωπικότητα – συμπεραίνουμε διαβάζοντας το βιβλίο «Αλέξανδρου Ιόλα, Η ζωή μου» του στενού φίλου και βιογράφου του, Νικόλαου Σταθούλη. Λάτρης των εκκεντρικών ρούχων και όλων των πολιτισμών του κόσμου, από την αρχαιότητα μέχρι τη νεωτερικότητα, αλλά και παθιασμένος υποστηρικτής της νέας καλλιτεχνικής έκφρασης. Από το 1944 που σταμάτησε να χορεύει μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1987, αφιερώθηκε στην εικαστική τέχνη δείχνοντας ξεχωριστή λατρεία στους σουρεαλιστές. Όπως σημειώνει η ιστορικός τέχνης, επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια του ΜΜΣΤ Θούλη Μισιρλόγλου, «η διαδρομή που διένυσε μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο δεν αποτυπώνει μόνο υποκειμενικές προτιμήσεις αλλά και ένα οξύ βλέμμα, ανοιχτό στην καλλιτεχνική έκφραση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ιόλας έκανε στην Αμερική την πρώτη έκθεση του Αντι Γουόρχολ, του Ιβ Κλάιν και πολλών άλλων σημαντικών καλλιτεχνών. Αυτή η σχέση του με τους καλλιτέχνες είναι ο βασικός άξονας της έκθεσης».
Στην έκθεση-αφιέρωμα για τον Αλέξανδρο Ιόλα στο ΜΜΣΤ, τη μεγαλύτερη που έχει διοργανωθεί για τη ζωή και το έργο του, υπογραμμίζεται η επιρροή που άσκησε στη σύγχρονη τέχνη, την οποία εν μέρει καθόρισε, ενώ αναδεικνύεται η προσωπικότητά του πολυαισθητηριακά. Εστιάζοντας στην αποκαλυπτική σχέση του με καλλιτέχνες που επηρέασαν σημαντικά την ιστορία της τέχνης, πλούσιο οπτικό, ερευνητικό και αρχειακό υλικό πλαισιώνει τόσο τα 47 έργα της δωρεάς του Ιόλα στο ΜΜΣΤ όσο και έργα σημαντικών καλλιτεχνών από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, αρκετά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά.
Διασχίζοντας τους χώρους του μουσείου στέκεσαι με ερεθισμένες όλες τις αισθήσεις σου μπροστά στα έργα-σταθμούς που περιλαμβάνει η έκθεση και αρχίζεις σιγά σιγά να αντιλαμβάνεσαι το μεγαλείο της προσωπικότητάς του. Ανάμεσά τους έργα των Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Μοντιλιάνι, Ρενέ Μαγκρίτ, Πιερ Ρεστανί, Ζαν Τιγκελί, Μαν Ρέι, Νίκι ντε Σεν Φαλ, Βικτόρ Μπράουνερ, Αλεξάντερ Κάλντερ, Ντένις Οπενχαϊμ, Αντι Γουόρχολ, αλλά και των Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Τάκι, Τσόκλη, Λαζόγκα, Ακριθάκη.
Ο διορατικός συλλέκτης, αντισυμβατικός γκαλερίστας και κοσμοπολίτης της ελληνικής διασποράς που δεν γνώριζε όρια, ούτε καλλιτεχνικά ούτε κοινωνικά ούτε εθνικά, έχει χαρακτηριστεί ένας από τους πιο επιδραστικούς ανθρώπους της τέχνης. «Αλλά δεν έχει τιμηθεί δεόντως στην Ελλάδα, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει ολοένα και περισσότερο στο εξωτερικό» παρατηρεί η ιστορικός τέχνης Θούλη Μισιρλόγλου. Πράγματι, αυτό αποτελεί παραδοξολογία. Που έχει όμως ένα ιστορικό προηγούμενο: όταν από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 άρχισαν οι επιθέσεις εναντίον του με δημοσιεύματα-λίβελους στον κίτρινο Τύπο –κατηγορίες που αν και δεν αποδείχτηκαν ποτέ, πήραν διαστάσεις σκανδάλου, με πλήθος διεθνών προσωπικοτήτων να δηλώνουν δημόσια την υποστήριξή τους–, υπουργός Πολιτισμού ήταν η φίλη του Μελίνα Μερκούρη, που φοβήθηκε το πολιτικό κόστος και δεν τον στήριξε, ενώ αρνήθηκε τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς που ο Ιόλας είχε την πρόθεση να δωρίσει στο ελληνικό κράτος. Ετσι, ελάχιστα από τα έργα της συλλογής του παρέμειναν τελικά εντός ελληνικού εδάφους.
Χάρη στη δωρεά έργων από τη συλλογή του στο Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης (ΜΚΣΤ), το ΜΜΣΤ, στο οποίο μετεξελίχτηκε, είναι το μόνο που τον διασώζει στη συλλογική μνήμη.
Στην ομάδα των ανήσυχων Θεσσαλονικέων που βρίσκονται πίσω από αυτή την ιστορία είναι μεταξύ άλλων οι αδερφές Μάρω Λάγια και Κατερίνα Καμάρα, ιδιοκτήτριες της θρυλικής Ζήτα-Μι, μιας από τις πρώτες γκαλερί σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα και ιδρυτικά, στη συνέχεια, μέλη του ΜΚΣΤ. Οπως περιγράφει στο Documento η Κ. Καμάρα, γενική γραμματέας του ΜΜΣΤ σήμερα, την αφετηρία του μουσείου στη Θεσσαλονίκη σηματοδότησε ο σεισμός του 1978. Σε μια συζήτηση φιλότεχνων για τη δημιουργία ενός κέντρου σύγχρονης τέχνης που έλειπε από την πόλη και τη χώρα, ο πολιτικός μηχανικός Αργύρης Μαλτσίδης (επίτιμος πρόεδρος του ΜΜΣΤ) προβάλλει το παράδειγμα του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης των Σκοπίων, το οποίο ιδρύθηκε κάνοντας διεθνή έκκληση για δωρεές μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1963 στη γειτονική πόλη. Υστερα ακολούθησε το τηλεφώνημα του Αλέξανδρου Ιόλα στη Μάρω Λάγια. «Την επόμενη μέρα του σεισμού ο Ιόλας, που τον γνωρίζαμε λόγω της συνεργασίας μας με την Γκαλερί Ζουμπουλάκη και ήταν φίλος με την αδερφή μου, της τηλεφώνησε για να μάθει αν είναι καλά και αν χρειάζεται κάτι. Τότε αυθόρμητα η Μάρω τού πρότεινε να δημιουργήσουμε ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Εκείνος ενθουσιασμένος υποστήριξε την ιδέα, απαντώντας πως “νοσοκομεία και γηροκομεία κάνει το κράτος, επειδή όμως η λέξη μουσείο δεν μου αρέσει, εμείς θα φτιάξουμε ένα κέντρο σύγχρονης τέχνης!”. Ετσι και έγινε. Μια ιδέα που γεννήθηκε το 1978 από μια πρωτοβουλία πολιτών έφερε στη ζωή το 1979 το πρώτο μουσείο σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα, που θεμελιώθηκε με έργα από την προσωπική συλλογή του Αλέξανδρου Ιόλα».
Οσον αφορά τον ίδιο τον Ιόλα, όπως μας λέει η Κ. Καμάρα που τον συναναστράφηκε στενά για μια δεκαετία –μέχρι λίγο πριν από τον θάνατό του, όταν η αδερφή του Νίκη Στάιφελ τον απομόνωσε από όλους και χάθηκαν–, ήταν αναμφίβολα παθιασμένος με την τέχνη, γενναιόδωρος, γοητευτικός και ευγενής, αλλά και άνθρωπος αμφίθυμος «που γινόταν και κακός αλλά και επίμονος κάποιες φορές, γεγονός που μας κούραζε». Ο Αλέξανδρος Ιόλας αγάπησε πολύ τη Θεσσαλονίκη και την επισκεπτόταν πολύ συχνά. Αν δεν τον πίκραινε τόσο η Αθήνα, ίσως τίποτε από όλα αυτά που συμβαίνουν με επίκεντρο το ΜΜΣΤ εδώ και 40 χρόνια να μην είχε γίνει. «Και σκεφτείτε ότι συνέβη το ίδιο με τον Κωστάκη: τον αρνήθηκε η Αθήνα και την περίφημη συλλογή δέχτηκε η Θεσσαλονίκη. Την ίδια περίπου εποχή».
Σύμφωνα με τους ανθρώπους του μουσείου, η παρούσα έκθεση-αφιέρωμα για τον Αλέξανδρο Ιόλα, ενταγμένη στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Δημητρίων 2018, αποτελεί τον προάγγελο για τη 40χρονη επέτειο από την ίδρυσή του που θα εορταστεί το 2019.
Στο πλαίσιο των παράλληλων εκδηλώσεων της έκθεσης στις 18/10 θα παρουσιαστεί το βιβλίο «Το τυχαίο ως μέθοδος» (Εκδόσεις ΕΜΣΤ) του Γιώργου Λαζόγκα, καλλιτέχνη που ήδη από τα πρώτα βήματά του συνεργάστηκε με τον Ιόλα, και στις 19 και 20/10 η solo performance του Χριστόφορου Αντωνιάδη «My dear Andy», εμπνευσμένη από τη σχέση του Αλέξανδρου Ιόλα με τον Αντι Γουόρχολ. Καθ’ όλη τη διάρκεια της έκθεσης οργανώνονται και υλοποιούνται μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα για μαθητές όλων των βαθμίδων και κύκλοι συναντήσεων σε εβδομαδιαία βάση για όλες τις ηλικίες, που περιλαμβάνουν βιωματική προσέγγιση επιλεγμένων έργων της έκθεσης και εικαστικά εργαστήρια σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους.
Info
Διάρκεια έκθεσης έως 20 Ιανουαρίου