Αυτό το «κιβώτιο» δεν ήταν άδειο. Αν για το «Κιβώτιο» του Αρη Αλεξάνδρου δεν έμαθε κανείς τι περιείχε (αδειανό ήταν), τούτο δω το κιβώτιο του Ανδρέα Τζήμα ήταν γεμάτο. Χιλιάδες σελίδες. Χειρόγραφες, δακτυλογραφημένες· ελληνικά, σλαβικά, γαλλικά, αγγλικά. Μεταφρασμένες κι αμετάφραστες, αναξιοποίητες.
Περιέκλειε όμως κι αυτό το ίδιο συμπέρασμα: κανείς δεν μπορεί να βρει μέσα βάσιμους λόγους και αιτίες για τους οποίους το ρωμαλέο ελληνικό αντιστασιακό κίνημα σύρθηκε σε μια σύγκρουση που ήταν χαμένη προτού καν αρχίσει. Ακριβώς σαν σήμερα, 3 του Δεκέμβρη του ’44, και μέχρι τον Αύγουστο του ’49.
Οι κούτες του υλικού που αποκαλείται «Αρχείο Τζήμα»… φωνάζουν σε όλους τους δυνατούς τόνους: «Μην αρχίζετε τη σύγκρουση. Δεν μπορούμε να σας υποστηρίξουμε».
Η προειδοποίηση ήταν σοβιετική, από τα πιο υπεύθυνα χείλη μέσα στο βαλκανικό αντιστασιακό κουβάρι.
Τον συναγερμό σήμανε εμφατικά ο Σοβιετικός στρατηγός Νικολάι Κορνέγεφ στον Ανδρέα Τζήμα.
Οπου Τζήμας, ο προπολεμικός κομμουνιστής που είχε αλωνίσει από φοιτητής τις φυλακές και εξορίες του ιδιώνυμου (και δυσώνυμου) ελληνικού κράτους. Παρών σε όλες τις μεγάλες καμπές. Ακροναυπλιώτης, υποστηρικτής του αντάρτικου και πρώτος μέντορας του Αρη Βελουχιώτη, σκληρός διαπραγματευτής απέναντι στην αλεπού, τον Τέμπο, και τις αλυτρωτικές απαιτήσεις του στη Μακεδονία μέσω του θνησιγενούς Βαλκανικού Στρατηγείου, παρατηρητής σε Κάιρο και Καζέρτα.
Και όπου Κορνέγεφ, ο ήρωας του Κόκκινου Στρατού που έχασε το ένα του ποδάρι στις μάχες του Στάλινγκραντ το 1942. Αν και ανάπηρος, πάει αρχηγός της σοβιετικής αποστολής στο στρατηγείο του Τίτο. Εχει όμως μιαν επιπλέον ιδιότητα: είναι αποσπασμένος από τη φοβερή υπηρεσία ασφαλείας του σοβιετικού στρατού GRU, μια απόλυτα «πολιτική» θέση.
Ο σκληρός διάλογος
Εκεί, τέλη Ιουνίου 1944, θα συναντήσει τον Ανδρέα Τζήμα (μια από τις «μάνες του Λαϊκού Στρατού», ο χιλιοτραγουδισμένος «Σαμαρινιώτης»). Βλάχος και σλαβόφωνος, μορφωμένος, πολύγλωσσος, είχε την ευθύνη εκπροσώπησης του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) στη Γιουγκοσλαβία.
Θα ακούσει μια πρώτη «κριτική» του Κορνέγεφ. Εν πολλοίς άδικη για την –βασικά– ενωτική γραμμή του ΕΑΜ. Αλλά ταυτόχρονα σαν κραυγή προς συντρόφους που πρέπει να βάλουν νερό στο κρασί τους. Μεγάλος πόλεμος, μεγάλες και οι αντιφάσεις.
Γράφει ο Τζήμας: «Ο Κορνέγεφ δεν μπορούσε να δώσει συγκεκριμένη απάντηση και περιορίστηκε να υπογραμμίσει: “Δεν χωρεί καμιά αμφιβολία για την οριστική, τελική νίκη κατά των Γερμανών επιδρομέων. Ομως θα είναι νίκη κερδισμένη με υπερένταση δυνάμεων και μεγάλες θυσίες. Αυτά πρέπει να έχουν οι δικοί σας πάντα υπόψη όταν καθορίζουν την πολιτική σας”».
Γράφει ένα γράμμα προς τον Στάλιν, στο οποίο ζητούσε πολεμικό υλικό και διπλωματική βοήθεια για την αντιμετώπιση των βρετανικών ενεργειών και το παραδίδει στον Κορνέγεφ που θα ταξίδευε για Μόσχα.
Στα τηλεγραφήματα Νο 14, 15, 16, 17, 18 ο Τζήμας δίνει τη συνέχεια: «Μου είπε [ο Κορνέγεφ]: “Εχω τη γνώμη ότι οι αγώνες έως τώρα κατέληξαν σε ένα μηδέν. Αυτό δε πρώτον γιατί η γραμμή σας είναι λανθασμένη με παρεκκλίσεις (sic) προς τα αριστερά και δεξιά και, δεύτερον, γιατί η Αγγλία ενδιαφέρεται εξαιρετικά για την Ελλάδα. Η Σοβιετική Ρωσία δεν πρόκειται να έρθει σε σύγκρουση με την Αγγλία για δύο χώρες, Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία. Εχει ανάγκη από ειρήνη. […] Στην ουσία έχετε δύο πολιτικές: μία που εκδηλώνεται με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και μία του κόμματος που μιλά για γρήγορο πέρασμα στον σοσιαλισμό, για μεγαλομπουρζουαζία. […] Δεν χρειάζεται κανένας προλεταριακός πειραματισμός. […] Κι αν έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε κάτι περισσότερο, δεν πρέπει».
Τι ξέραμε και τι δεν ξέραμε
Είχαμε όλα τα προανακρούσματα,· τον διαφορετικό δρόμο που επέλεξαν τα ΚΚ Γαλλίας, Ιταλίας, Μ. Βρετανίας. Τον προϊδεασμό της σοβιετικής στάσης. Κίνημα Μέσης Ανατολής, Λίβανος, Καζέρτα. Εχουμε τις σελίδες απελπισίας από το ημερολόγιο του Γιάννη Ζεύγου στην Κάζα Ντέι Τιρένι, Σεπτέμβριο του ’44. «Βλέπω [Βρετανό πρεσβευτή] Λίπερ. Θέλει να μ’ αναγκάσει να δεχθώ αναντίρρητη μετάβαση κυβέρνησης στην Ιταλία. Μια κουβέντα μίας ώρας φαίνεται σαν καλόβολος αφέντης σε δύστροπο κολλήγο». Για να καταλήξει: «Ζητάμε υλικά εφόδια, πολιτική ενίσχυση από Τίτο και Σοβιετική Ενωση. Γιουγκοσλάβοι και Σοβιετικοί δε μας στέλνουν ούτε ένα φυσίγγι. Ούτε λέξη για το ΕΑΜ οι σταθμοί τους. Το ευρύτερο συμφέρον επικρατεί».
Ομως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με «Γιάλτες» (μεταγενέστερη εξάλλου, που ουδεμία σχέση είχε με την τύχη της Ελλάδας) ούτε με την πολυσυζητημένη «συμφωνία των ποσοστών». Εχουμε σπάνιο αδημοσίευτο υλικό, ανοιχτό στην ιστορική έρευνα και την πολιτική ερμηνεία.
Στις σελίδες του HotDoc History δεν υπάρχει υπόκλιση στην εύκολη άποψη πως «για όλα φταίει ο Ζαχαριάδης» και πολύ περισσότερο το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Τα έχουμε ξεκαθαρισμένα αυτά. Τη στοχοπροσήλωση της Κέντρο-και-Δεξιάς στην πρόκληση εμφύλιου πολέμου που θα την έβγαζε πανίσχυρη. Το «Νο» που εισέπραττε η Αριστερά σε κάθε πρόταση συνδιαλλαγής με τη Δεξιά και τους επικυρίαρχους, το Γ΄ Ψήφισμα, τον «τοίχο» του στρατοδικείου, τους δωσίλογους που έγιναν υπουργοί. Ξέρουμε ότι Γαλλία και Ιταλία είχαν αστικές τάξεις που δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν σε αθλιότητα την ελληνική.
Αλλά όπως είχε πει ο Ηλίας Ηλιού, «κι εμείς δεν αφήσαμε πεπονόφλουδα που να μην την πατήσουμε». Εντούτοις δεν ρίχνουμε ακόμη ένα «ανάθεμα» στον Νίκο Ζαχαριάδη. Παρά τα αλλοπρόσαλλα λάθη του. Για όσους θα έσπευδαν να βγάλουν αστήρικτα συμπεράσματα (στα οποία ο ίδιος έκανε κατάχρηση), κατηγορηματικά λέμε «Οχι»! Ο Ζαχαριάδης δεν ήταν «ύποπτος», αλλά τραγικό πρόσωπο που προσπάθησε να ισορροπήσει ανεπιτυχώς στο «τζάμι» της γεωπολιτικής. Ούτε ο Σιάντος ούτε ο Μπαρτζιώτας. Επαναστάτες που αναμετρήθηκαν με υπέρτερες δυνάμεις και ηττήθηκαν.
Πολιτική παρακαταθήκη
Ο Τζήμας σ’ ένα από τα τελευταία του γράμματα στον Αλέκο Παπαναγιώτου εκδηλώνει τη βαθιά έγνοια του για τη δικαίωση της Εθνικής μας Αντίστασης: «Θα τα καταφέρουμε άραγε να βγάλουμε στο λιμάνι την Αντίσταση μέσα από αυτόν τον ωκεανό των τυφλών παθών και προκαταλήψεων, των οργιαστικών διαστρεβλώσεων και συκοφαντιών και να την αποκαταστήσουμε πρώτα απ’ όλα μέσα στον ίδιο τον εαυτό μας, μέσα στο κόμμα και στο κίνημά μας; Πρέπει να το επιχειρήσουμε».
Ως κατακλείδα ας κρατήσουμε μια εξομολόγηση ζωής του «Σαμαρινιώτη», επίκαιρη και σήμερα σε καιρούς εύκολης συντροφικής αλληλοσφαγής. Τσακισμένος από τη συντριβή του 2ου Αντάρτικου και τελών υπό δυσμένεια, θα σταλεί σε ουγγρικό ψυχιατρείο. Προηγουμένως είχε αφήσει κάτι σαν κομμουνιστική διαθήκη προς το ΠΓ του ΚΚΕ:
• «Τα κομματικά στελέχη παλαιότερα για μένα ήταν φετίχ. Αργότερα τα φετίχ έπεσαν και υποβιβάστηκαν σε ανθρώπους. Αυτό έγινε όταν διέκρινα τις ανθρώπινες αδυναμίες τους. Σε καμιά περίπτωση αυτό δεν σημαίνει ότι για μένα έπεσαν και πολιτικά. Αντίθετα, την πολιτική υπεροχή των συντρόφων τη διέκρινα πάντοτε και σιγά σιγά αρχίζω και εξοικειώνομαι με αυτή την αντίθεση ανάμεσα στην πολιτική καλλιέργεια από τη μια μεριά και τις αδυναμίες του χαρακτήρα από την άλλη ή και την πνευματική ακόμα και εκπολιτιστική ανεπάρκεια από την άλλη. Και οι αδυναμίες στον χαρακτήρα πολλών συντρόφων με πότισαν πολλές φορές με πίκρα, βάσανα κ.λπ. Αλλά ποτέ δεν με θόλωσαν. Ηξερα πάντα να ξεχωρίζω το προσωπικό από το γενικό και για μένα η έννοια του κόμματος έμεινε ιερή και απαρασάλευτη, άσχετη από τις αδυναμίες και τις τύχες των ανθρώπων που την εκπροσωπούσαν».
«Πήραμε ιδιόγραφο μήνυμα Νίκου Ζαχαριάδη από Νταχάου 28777 Κάπα Block 2/3. Είναι υγιής»
Σε τηλεγράφημα που στέλνεται στον Ανδρ. Τζήμα από την Ελλάδα την άνοιξη του 1944(!) υπάρχει η πληροφορία ότι ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδης ήταν ζωντανός. Η είδηση φυλάχτηκε επτασφράγιστη για ευνόητους λόγους: την προστασία της «πηγής». Μέχρι τότε πιστεύαμε ότι το έκανε γνωστό με τηλεγράφημα του Κώστα Καραγιώργη από το Σαν Φρανσίσκο, 1η Μαΐου 1945. Σε επόμενα τηλεγραφήματα επαναλαμβάνονται η πληροφορία και η πηγή της: Νο 9: «Νίκος βρίσκεται φυλακή Νταχάου Μόναχον. Με στοιχεία Νίκος Ζαχαριάδης Νο 28777. 13 Β το Νο 3 καθέτως ΚΑΠΑΜΠΛΟΚ 2 καθέτως. Είναι υγιής […]».
Αντί δυσανάγνωστων παραπομπών
• Το «Αρχείο Τζήμα» απόκειται στο Αρχείο Στρατάρχη Τίτο στο Βελιγράδι.
• Η GRU είναι αυτή που – πέραν όλων των άλλων– ο Αλαν Κλαρκ στο βιβλίο του «Βαρβαρόσσα» την περιγράφει σαν τη μονάδα της οποίας οι ευέλπιδες βγήκαν στους δρόμους της Μόσχας και δεν άφησαν τους ηττοπαθείς να σπείρουν πανικό τη μέρα της γερμανικής εισβολής. Κάνοντας μια μελαγχολική αντιπαραβολή με το πόσο εύκολα παραδόθηκε η Γαλλία, με τους Παριζιάνους να παρακολουθούν δακρυσμένοι την είσοδο της Βέρμαχτ (Εκδοση Γενικού Επιτελείου Στρατού 1968, μετάφραση λοχαγός Γ. Ν. Επιτροπάκης).
• Στον Νικολάι Βασίλιεβιτς Κορνέγεφ, με βάση το κροατικό νησί Βις, πιστώνεται η απαγκίστρωση του Τίτο από τη θανάσιμη γερμανική τανάλια στα δάση της Βοσνίας. Τον έβγαλε με αερομεταφορά, ενώ λέγεται πως οι δυνάμεις του Αξονα «συνέλαβαν» τη στραταρχική στολή του και την περιέφεραν λάφυρο στη Βιέννη.
• Ο Τζήμας λοιδορήθηκε σαν τάχα πράκτορας των Σλαβομακεδόνων. Και όμως ήταν αυτός που σήμανε τον κώδωνα του κινδύνου απέναντι στη μεγαλοϊδεατική πονηριά του Τίτο και δεν δίστασε να ταχθεί υπέρ του αφοπλισμού του ΣΝΟΦ από τον ΕΛΑΣ.
• Στο Αρχηγείο της GRU στη Μόσχα επανήλθε ο Κορνέγεφ μετά την απελευθέρωση των Βαλκανίων. Τι τελικά ήταν; Ενας ψυχρός Σοβιετικός γραφειοκράτης με «γυάλινα μάτια»; Ή ο κομμουνιστής εκπρόσωπος μιας αιμάσσουσας χώρας που μέτρησε πάνω από 20.000.000 νεκρούς; Και το μόνο που επιζητούσε ήταν ειρήνη για να γλείψει τις πληγές της;
