Παρακολουθήσαμε τον ιστορικό περίπατο με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη στην πιο αστυνομοκρατούμενη γειτονιά της Αθήνας.
Το ραντεβού δόθηκε την προηγούµενη Κυριακή το πρωί στην οδό Καλλιδροµίου. Ο νέος ιστορικός περίπατος που διοργανώνει ο Μενέλαος Χαραλαµπίδης ακολουθεί τη διαδροµή του ΕΛΑΣ Σπουδαστών που πολέµησε στα Εξάρχεια. Με αυτό τον τρόπο σηµεία της γειτονιάς από τα οποία έχουµε περάσει αµέτρητες φορές στο παρελθόν φωτίζονται µε διαφορετικό τρόπο. Η αφήγηση δηµιουργεί εικόνες και νοητικά σχήµατα που µας βοηθούν να κατανοήσουµε καλύτερα τον κόσµο και την πόλη όπου ζούµε. Ο συγκεκριµένος περίπατος συγκεντρώνει µεγάλο ενδιαφέρον για αρκετούς λόγους. Η ασφυκτική αστυνοµική παρουσία στην πλατεία Εξαρχείων και στον λόφο του Στρέφη έχει µετατρέψει το τελευταίο διάστηµα τη γειτονιά σε κατεχόµενη ζώνη.
«Τα Εξάρχεια έχουν ιστορία»: αυτό το σύνθηµα προτάσσουν στις κινητοποιήσεις τους οι κάτοικοι και οι συλλογικότητες της γειτονιάς. Ο ιστορικός περίπατος το επιβεβαιώνει πλήρως. Περνάει από κτίρια στα οποία διακρίνονται οι σφαίρες από τα ∆εκεµβριανά, ενώ αναβιώνουν οι ιστορίες και οι αφηγήσεις των προσώπων που συµµετείχαν στις µάχες. Ο Μενέλαος Χαραλαµπίδης εντοπίζει στον χώρο τα γεγονότα που αναφέρει στα βιβλία του και µετατρέπει αποσπάσµατα από αυτά σε σενάρια – αφηγήσεις.
Αρχικά ο Μ. Χαραλαµπίδης παραθέτει ορισµένα ιστορικά στοιχεία για την περιοχή και την παρουσία του ΕΛΑΣ στα Εξάρχεια. Ο περίπατος ακολουθεί τις κινήσεις της οµάδας του ΕΛΑΣ Σπουδαστών –στις 24 ∆εκεµβρίου µετονοµάστηκε σε Λόχο Λόρδος Μπάιρον– µε επικεφαλής τον σύνθετη Γιάννη Ξενάκη. Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου 1944 σχεδόν όλες οι συνοικίες της Αθήνας βρίσκονταν υπό την επιρροή του ΕΑΜ. Στη διάρκεια της Μάχης της Αθήνας στο κέντρο της πόλης είχαν εγκατασταθεί οι κυβερνητικές δυνάµεις. Οπως αναφέρει ο Μ. Χαραλαµπίδης, «τα Εξάρχεια ήταν µια σφήνα του ΕΛΑΣ κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών, µε σύνορο πότε την Ασκληπιού και πότε την Ιπποκράτους. Ο Λυκαβηττός είχε πέσει από τις πρώτες µέρες στα χέρια των βρετανικών δυνάµεων».
Μαθαίνουµε ότι στην περιοχή υπήρχαν αρκετές δοµές του ΕΑΜικού κινήµατος. «Η έδρα του τοπικού ΕΛΑΣ βρισκόταν ακριβώς εκεί που σήµερα στεγάζεται το µεζεδοπωλείο Αµα Λάχει, στη Χαριλάου Τρικούπη ήταν τα γραφεία του ΚΚΕ Εξαρχείων, ενώ στην οδό Σµολένσκυ η έδρα της ΟΠΛΑ του ΕΛΑΣ Σπουδαστών». Ο ιστορικός µάς επισηµαίνει ότι «ο ΕΛΑΣ είχε αµυντικό προσανατολισµό στα Εξάρχεια, µε στόχο να κρατάει τις βρετανικές δυνάµεις και τους συµµάχους τους µακριά από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας και να προκαλεί ζηµιές στους αντιπάλους του στην οδό Πατησίων. Υπήρχαν περίπου 15 σπίτια που µετατράπηκαν σε φυλάκια από µαχητές και µαχήτριες του ΕΛΑΣ». Ο κόσµος αναρωτιέται ποια στάση κράτησαν οι κάτοικοι της περιοχής. «Η πόλη είχε νεκρώσει, αφού οι οδοµαχίες και η ανταλλαγή πυρών ήταν καθηµερινά φαινόµενα. Οι περισσότεροι τοποθετούσαν στρώµατα στα παράθυρα για να µην περνούν οι σφαίρες ή κατέφευγαν στα υπόγεια των σπιτιών. Τα Εξάρχεια δεν ήταν αµιγώς ΕΑΜική γειτονιά όπως η Καισαριανή και η Κοκκινιά».
Οι οχυρώσεις στον Στρέφη και η µάχη του Πολυτεχνείου
Η επόµενη στάση πραγµατοποιήθηκε στην αυλή του µεζεδοπωλείου Αµα Λάχει. Το 1944 το κτίριο ήταν δηµοτικό σχολείο το οποίο επιτάχτηκε µετά την Απελευθέρωση. Εγινε η έδρα του ΕΛΑΣ Σπουδαστών, που αποτελούνταν από τρεις διµοιρίες µε τη συµµετοχή φοιτητών από το ΕΚΠΑ, την Πάντειο, την ΑΣΟΕΕ, το Πολυτεχνείο και τις θεατρικές σχολές. «Ο λόχος σπουδαστών έγινε πολύ γνωστός γιατί στις γραµµές του συµµετείχαν πολλοί άνθρωποι των τεχνών και της διανόησης, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, η Αλκη Ζέη, ο Νίκος Κούνδουρος, η Ζωρζ Σαρρή, ο Γιάννης Ξενάκης, ο Κώστας Αξελός και αρκετοί ακόµη. Είχε συγκεντρώσει όλη τη σπουδάζουσα νεολαία της περιόδου» εξηγεί ο κ. Χαραλαµπίδης.
Στον περίπατο συµµετέχουν άνθρωποι κάθε ηλικίας, που κάνουν ερωτήσεις και ενδιαφέρονται για τις αφηγήσεις και τις λεπτοµέρειες σε σχέση µε τα σηµεία και τους ανθρώπους που πήραν µέρος στις µάχες τον ∆εκέµβριο του 1944. «Με γοητεύει το γεγονός ότι βλέπεις µε διαφορετική µατιά σηµεία της πόλης που δεν φανταζόσουν ότι διαθέτουν τόσο µεγάλο ιστορικό φορτίο» λέει στο Documento µια γυναίκα που συµµετέχει στον περίπατο, ενώ µια νέα κοπέλα προσθέτει: «Μένω στα Εξάρχεια· αυτή την εποχή είναι σηµαντικό να διοργανώνονται τέτοιες δράσεις µε συµµετοχή κόσµου και παρουσία στους δηµόσιους χώρους».
Ο λόφος του Στρέφη –ο οποίος αυτές τις µέρες έχει καταληφθεί από δυνάµεις των ΜΑΤ και η πρόσβαση είναι σχεδόν απαγορευµένη για τους κατοίκους– µαθαίνουµε ότι αποτελούσε σηµείο στρατηγικής σηµασίας στα ∆εκεµβριανά, αφού ο ΕΛΑΣ είχε προχωρήσει σε εκτεταµένες οχυρώσεις µε πρόχειρα καταφύγια και χαρακώµατα από τις 5 ∆εκεµβρίου του 1944. Ο λόφος αποτελούσε διαρκή στόχο των βρετανικών αεροσκαφών και όλµων και ήταν µια περιοχή που χτυπήθηκε σκληρά από τον Λυκαβηττό. Η συζήτηση ανάµεσα στους/στις συµµετέχοντες/ουσες δεν περιστρέφεται µόνο γύρω από τα γεγονότα αλλά διερευνά και τη µέθοδο, δηλαδή τον τρόπο µε τον οποίο συγκροτείται ένα ιστορικό αφήγηµα.
Ο περίπατος φτάνει στο Πολυτεχνείο, όπου διαδραµατίστηκε η αιµατηρή µάχη της 5ης ∆εκεµβρίου. Τα γεγονότα ζωντανεύουν µπροστά στα µάτια µας αντικρίζοντας τον διάδροµο στον οποίο τραυµατίστηκε ο φοιτητής Φοίβος Τσέκερης. Σχεδόν ακούµε το βαρύ βρετανικό άρµα που φτάνει µουγκρίζοντας στην κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου. Κι εκείνη τη στιγµή δεν µπορούµε να µη σκεφτούµε το τανκς που εισέβαλε στον χώρο τον Νοέµβριο του 1973.
«Πρόκειται για την πρώτη µάχη στην οποία συµµετείχε ο ΕΛΑΣ Σπουδαστών, καταλαµβάνοντας τα κτίρια της Αρχιτεκτονικής, του Γκίνη και της Πρυτανείας στο Πολυτεχνείο. Ο στόχος ήταν το κτίριο της Γενικής Ασφάλειας, το οποίο έπιανε σχεδόν ένα οικοδοµικό τετράγωνο και αποτελούσε κόκκινο πανί για τον ΕΛΑΣ, αφού οι πιο στενοί συνεργάτες των Γερµανών την περίοδο της Κατοχής προέρχονταν από τη βασιλική χωροφυλακή» εξηγεί ο Μ. Χαραλαµπίδης, ο οποίος περιγράφει τον τρόπο που πραγµατοποιήθηκε η αιφνιδιαστική επίθεση από τις βρετανικές δυνάµεις, τον σοβαρό τραυµατισµό του Φοίβου Τσέκερη και τη διαφυγή των µαχητών προς την Τοσίτσα. Μεγάλο ενδιαφέρον είχε και η συζήτηση για τις πατέντες που χρησιµοποιούνταν από τον ΕΛΑΣ µε σχοινιά, κουβέρτες και βόµβες µολότοφ προκειµένου να κόψουν τον δρόµο στα βρετανικά άρµατα και να καλύψουν την ανεπάρκεια του εξοπλισµού τους.
Οι απεργοί του ΟΤΕ, ο Μίκης και ο Γρηγορόπουλος
Περνώντας από την οδό Κωλέττη σταµατάµε µπροστά στο κτίριο της Τηλεφωνικής και µιλάµε για την πρώτη µεγάλη απεργία και το µπλόκο από τους Γερµανούς και τα Τάγµατα Ασφαλείας τον Μάιο του 1944 που οδήγησε σε συλλήψεις και εκτελέσεις. Η µαρµάρινη πλάκα που είχε τοποθετηθεί για να τιµήσει τη µνήµη τους αποµακρύνθηκε από το ιστορικό κτίριο του ΟΤΕ στη Σταδίου λίγο µετά την εξαγορά του πλειοψηφικού πακέτου από τη γερµανική Deutsche Telekom τη δεκαετία του ’90.
Η µνήµη της πόλης όµως έχει συνέχεια. Ακριβώς δίπλα διακρίνονται οι σφαίρες στον τοίχο µιας πολυκατοικίας από τις µάχες εκείνων των ηµερών. Πολύ συγκινητική στιγµή ήταν και το πέρασµα από το µνηµείο που έχει στηθεί για τον 16άχρονο µαθητή Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο που δολοφονήθηκε από ειδικό φρουρό της Ελληνικής Αστυνοµίας το 2008. Ο θάνατός του προκάλεσε τα ∆εκεµβριανά µιας άλλης γενιάς που εξεγέρθηκε ενάντια στην αστυνοµική βία.
Η επόµενη στάση πραγµατοποιήθηκε στη συµβολή των οδών Μαυροµιχάλη και Βαλτετσίου όπου υπήρχε ένα από τα σπίτια-φυλάκια του ΕΛΑΣ. Ο ιστορικός µάς µίλησε για τον τρόπο που οχυρώνονταν εκείνη την περίοδο τα σπίτια –µε σάκους από άµµο στα παράθυρα και στις εισόδους– και εξήγησε ότι σε αυτό το σηµείο είχε εγκατασταθεί η οµάδα του Γιάννη Ξενάκη από τις 10 ∆εκεµβρίου του 1944. Στις 19 ∆εκεµβρίου µάλιστα έφτασε στο συγκεκριµένο φυλάκιο και ο Μίκης Θεοδωράκης, «ένας ψηλός νέος µε πυροµαχικά». Και ενώ ακούµε τη συγκεκριµένη ιστορική αφήγηση αστυνοµικοί από την οµάδα ∆ράση περνούν διαρκώς µπροστά µας και κοιτούν επίµονα, επιβεβαιώνοντας την εχθρότητά τους απέναντι στην παρουσία κόσµου στους δηµόσιους χώρους των Εξαρχείων. Συναντώντας µια διµοιρία των ΜΑΤ στη Χαριλάου Τρικούπη κάποια συµµετέχουσα τους προσκαλεί να ακούσουν προσεκτικά για να µάθουν λίγο καλύτερα ιστορία.
Ο περίπατος κατεβαίνει την οδό Μαυροµιχάλη και φτάνει στο ύψος του Χηµείου. Στις 30 ∆εκεµβρίου η οµάδα του Γιάννη Ξενάκη πήρε εντολή να καταλάβει το κτίριο της κλινικής Σµπαρούνη, εκεί όπου σήµερα βρίσκεται το αυτοδιαχειριζόµενο πάρκο Ναυαρίνου. Οι ΕΛΑΣίτες δέχτηκαν στοχευµένη επίθεση από τις δυνάµεις της εθνοφυλακής και αναγκάστηκαν να µετακινηθούν µε τη γνωστή µέθοδο της «ποντικότρυπας», γκρεµίζοντας τους τοίχους µε αξίνες και λοστάρια για να περάσουν από την άλλη πλευρά του οικοδοµικού τετραγώνου χωρίς να χρειαστεί να βγουν στον δρόµο. Στη µάχη τραυµατίστηκε σοβαρά ο Γιάννης Ξενάκης. Η πολυκατοικία στην οδό ∆ιδότου 47 στην οποία κατέφυγαν στη συνέχεια οι ΕΛΑΣίτες έχει αλλάξει εντελώς, ωστόσο τα υπόγεια του κτιρίου παραµένουν σχεδόν ίδια µε εκείνη την εποχή.
Στο τέλος ο κόσµος συγκεντρώθηκε στο πάρκο Ναυαρίνου – τον µοναδικό ελεύθερο χώρο που έχει αποµείνει στα Εξάρχεια, ο οποίος διασώθηκε το 2008 από τους ίδιους τους κατοίκους– όπου παρουσιάστηκε από τον Μενέλαο Χαραλαµπίδη σπάνιο φωτογραφικό υλικό από τα ∆εκεµβριανά και την Κατοχή, ενώ ακολούθησε συζήτηση για το περιεχόµενο του περιπάτου.
INF0
Ενημερώσεις για μελλοντικούς ιστορικούς περιπάτους με εγγραφή στο mailing list του Athens History Walks: www.athenshistorywalks.com