Mετά το σάρωμα της «Δουνκέρκης» όλοι θυμήθηκαν ξανά τον κινηματογραφικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με λίστες που περιλαμβάνουν τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών στο είδος. Το Documento ακολουθεί την τάση…
01 Ελα να δεις (Idi I smorti)
Σοβιετική Ενωση, 1985
Σκηνοθεσία: Ελεμ Κλίμοφ
Λευκορωσία, 1943. Ενα 12χρονο αγόρι, ο Φλόρια, θέλει να ενταχθεί σε παρτιζάνικη ομάδα για να πολεμήσει τους χιτλεροφασίστες, αλλά πολύ γρήγορα ανακαλύπτει πως η πραγματικότητα του πολέμου πόρρω απέχει από το σχήμα που είχε κατασκευάσει στο μυαλό του. Δεν πρόκειται για άλλη μια σοβιετική ταινία που κινείται με ευκολία στις ράγες του μανιχαϊσμού –φυσικά, προς μεγάλη απογοήτευση της εσθονικής κυβέρνησης και των απροκάλυπτων εγχώριων υποστηρικτών της ο σκηνοθέτης εικονοποιεί σε υψηλή ένταση τα ειδεχθή εγκλήματα των ναζιστικών στρατευμάτων κατοχής στη Λευκορωσία–, ούτε για μια ευκολοχώνευτη αλληγορία. Ο Κλίμοφ στην πέμπτη και τελευταία ταινία του σπάει το κέλυφος της ανθρώπινης βίας και αποκαλύπτει με βασανιστικά αδίστακτους ρυθμούς το πρόσωπο του κτήνους. Και μετά ο θεατής περιμένει τη λύτρωση, έστω μια υποτυπώδη κάθαρση, που όμως ο Κλίμοφ την αρνείται πεισματικά. Η ελπίδα πνίγεται μέσα στα απόνερα της ανθρώπινης κτηνωδίας και το μόνο που απομένει να υπενθυμίζει το μεγαλείο της πένθιμης ομορφιάς είναι οι σπαρακτικές νότες του «Lacrimosa» του Μότσαρτ που μοιάζουν να χαϊδεύουν καθώς χάνονται το σκαμμένο από ρυτίδες πρόσωπο ενός 12χρονου που γνώρισε τη φρίκη του πολέμου.
02 Υποβρύχιο U-96: Επιστροφή στην κόλαση (Das Boot)
Γερμανία, 1981
Σκηνοθεσία: Βόλφγκανγκ Πέτερσεν
Πολύ προτού ο Γερμανός Βόλφγκανγκ Πέτερσεν πάρει διαβατήριο για τις ΗΠΑ προκάλεσε αμείλικτες κρίσεις κλειστοφοβίας σε εκατομμύρια θεατές με το πεντάωρο έπος του που είναι γυρισμένο στους αποπνικτικούς χώρους ενός γερμανικού υποβρυχίου. Δεν υπάρχουν λόγια να εκφράσουν την τεχνική πλευρά του εγχειρήματος με εκατοντάδες ανθρώπους να κινούνται και να εκφράζονται μέσα σε έναν «σωλήνα», όπως δεν υπάρχουν λόγια να εκφραστεί ο αντίκτυπος αυτού του έπους στους θεατές. Αρχικά γυρισμένο σε μίνι σειρά, προκάλεσε σοκ και δέος όταν προβλήθηκε στις αίθουσες έχοντας παρασύρει τους θεατές σε ένα ασφυκτικό ταξίδι στην έξοδο του οποίου το ποιοι ήταν οι καλοί και ποιοι ήταν οι κακοί ήταν κάτι πολύ σχετικό. Η διεθνής κριτική υποκλίθηκε και η ταινία ανήκει πλέον στη σφαίρα του θρύλου μεταμορφωμένη από φιλμ σε ανθρωπολογικό πείραμα.
03 Οταν περνούν οι γερανοί (Letyat zhuravli)
Σοβιετική Ενωση, 1957
Σκηνοθεσία: Μιχαήλ Καλατόζοφ
Μόσχα, 1941. Δυο νεαροί εραστές, η Βερόνικα και ο Μπόρις, χωρίζονται όταν ο Μπόρις φεύγει για να υπηρετήσει στον Κόκκινο Στρατό. Μόνη και συναισθηματικά εύθραυστη, η Βερόνικα δεν μπορεί να περιμένει τον πόλεμο. Ο ετεροθαλής αδερφός του Μπόρις Μαρκ, ένας ματαιόδοξος πιανίστας που πέτυχε να απαλλαγεί από τη θητεία του, εκμεταλλεύεται την ευάλωτη θέση της Βερόνικα. Λίγο αργότερα η νεαρή μαθαίνει ότι ο Μπόρις έχει σκοτωθεί. Οι «Γερανοί» του Μιχαήλ Καλατόζοφ απαντούν στην απόλυτη κενότητα των μεγαλόπνοων επών της σταλινικής περιόδου (και φυσικά στη χαρακτηριστική βλακεία των αντίστοιχων χολιγουντιανών παραγωγών) εστιάζοντας στον άνθρωπο και ακολουθώντας διαδρομές που συνθέτουν έναν λυρικά εκφραστικό ρεαλισμό. Η ταινία παραμένει βαθιά πατριωτική δίχως ωστόσο ούτε στιγμή να απεμπολεί την ανθρωπιστική της οπτική. Χρυσός Φοίνικας στο Φεστιβάλ Καννών 1958 και ειδική μνεία για την υποκριτική δεινότητα στην Τατιάνα Σαμοΐλοβα, ανιψιά του Κονσταντίν Στανισλάφσκι.
04 Τhe grave of the fireflies (Hotaru no haka)
Iαπωνία, 1988
Σκηνοθεσία: Iσάο Τακαχάτα
Αν νομίζεις ότι τα κινούμενα σχέδια είναι μόνο για παιδιά, λάθος άρθρο διαβάζεις και σπαταλάς τον κόπο σου. Αν από την άλλη πιστεύεις πως δεν υπάρχει τίποτε πιο σπαραχτικό από το να δεις τον πόλεμο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, σε καλό δρόμο είσαι. Γιατί η συγκεκριμένη ταινία είναι anime, δηλαδή ιαπωνικό κινούμενο σχέδιο της σχολής του Μιγιαζάκι, που συνδυάζει τα «Παιδικά χρόνια του Ιβάν» του Ταρκόφσκι με το «Ελα να δεις» του Κλίμοφ. Ελα να δεις τον πόλεμο μέσα από τα μάτια ενός παιδιού και το πώς η φαντασία του μετατρέπει τη φρικαλεότητα που κυριαρχεί γύρω του σε κάτι άλλο. Και αν δεν σπαράξεις μετά, έχεις μεγάλο πρόβλημα. Το απόλυτα ενήλικο κινούμενο σχέδιο απογειώνει την τέχνη του είδους σε ένα δύσκολο θέμα που το χειρίζεται με ματωμένο μετάξι σαν επίδεσμο στις πληγές των ηρώων του. Ματωμένο γιατί παρά την ποιητική χρωματική φαντασία και την παραμυθένια σχεδιαστική τελειότητα είναι μια απόλυτα οδυνηρή συναισθηματικά ταινία με δύο αδέρφια να διασχίζουν την Ιαπωνία κάτω από την απειλή των αμερικανικών βομβαρδιστικών. Οχι τυχαία ο κορυφαίος κριτικός Ρότζερ Εμπερτ το χαρακτήρισε ως μια από τις καλύτερες πολεμικές ταινίες όλων των εποχών που δεν μπορεί να βγει από το μυαλό σου αν την δεις.
05 O Σιδηρούς Σταυρός (Cross of Iron)
HΠΑ, 1977
Σκηνοθεσία: Σαμ Πέκινπα
Ο Πέκινπα πάει πόλεμο και αυτό από μόνο του σημαίνει πολύ σκοτάδι και αίμα. Βασισμένος σε ένα μυθιστόρημα του Βίλι Χάινριχ, ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί το πολεμικό σκηνικό για να προβάλει ακόμη μια φορά τη στάση του ατόμου απέναντι σε γεγονότα που τον ξεπερνούν. Το πλαίσιο στήνεται στη διάρκεια της άτακτης υποχώρησης των Γερμανών από το ρωσικό μέτωπο σε μια ατμόσφαιρα του παραλόγου που ανατέμνει το ανθρώπινο αλλά και κτηνώδες πρόσωπο των στρατιωτών μιας διμοιρίας. Επαθλο για μερικούς είναι το παράσημο του Σιδηρούν Σταυρού, γι’ άλλους η επιβίωση. Απίστευτα έντονο και μακριά από τις υπερπαραγωγές της εποχής, δεν εντυπωσίασε στις ΗΠΑ αλλά έκανε σάλο στην Ευρώπη. Ο Κουέντιν Ταραντίνο παραμιλά για τον αντίκτυπο που είχε πάνω του η ταινία, ενώ αναφέρει πως η επιτυχία της στην Ευρώπη οδήγησε σε μια σειρά b movie απομιμήσεων, μια εκ των οποίων ενέπνευσε τον τίτλο του δικού του πολεμικού έπους «Αδωξοι μπάσταρδη» (Inglourious basterds).
