Η σύνοδος στο Βίλνιους της Λιθουανίας εμπέδωσε την αλλαγή στόχευσης της συμμαχίας για την αναχαίτιση της Κίνας. Επίσης, παρά το γεγονός ότι δεν απέφερε στην Ουκρανία μια στερεή δέσμευση για ένταξη στη βορειοατλαντική συμμαχία, επιχειρήθηκε η ισορροπία πάνω σε ένα πολύ λεπτό σκοινί: να επιδειχθεί μεν ενότητα της Δύσης απέναντι στη Ρωσία που εισέβαλε στη γειτονική της χώρα, χωρίς όμως να κλιμακώσει απότομα την ένταση με κίνδυνο αντιποίνων.
Ωστόσο ακόμη και οι εγγυήσεις ασφαλείας που τελικά εισέπραξε το Κίεβο αποτελούν ένα ακόμη βήμα απομάκρυνσης από παλιότερες υποσχέσεις της Δύσης και ένα βήμα εγγύτερα σε ένα μέλλον στο οποίο τα δύο κυρίαρχα γεωπολιτικά μπλοκ θα ανταγωνίζονται με όρους νέου Ψυχρού Πολέμου.
Μετάβαση και έλεγχος προόδου
Η Σύνοδος Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους θεωρείται από τους ειδικούς περισσότερο ως γέφυρα μεταξύ της περσινής Συνόδου Κορυφής της Μαδρίτης και της Συνόδου Κορυφής της Ουάσινγκτον του επόμενου έτους. Στη Μαδρίτη οι σύμμαχοι συμφώνησαν σχετικά με τη φύση των νέων απειλών και προκλήσεων που προέρχονται τόσο από τη Ρωσία όσο και από την Κίνα.
Στο Βίλνιους οι σύμμαχοι κατέγραψαν την πρόοδο που έχει συντελεστεί σε πλήθος τομέων, από την ενισχυμένη αποτροπή έως τον υβριδικό πόλεμο και την κλιματική αλλαγή. Αλλά σταμάτησε σε πολλά βασικά ζητήματα, όπως η ένταξη της Ουκρανίας, ο ρόλος του ΝΑΤΟ στον Ινδοειρηνικό και η διαχείριση της απειλής των πυρηνικών όπλων που διαθέτει η Ρωσία και όλο και περισσότερο η Κίνα.
Η σύνοδος του Βίλνιους έλαβε χώρα εν μέσω ενός καταστροφικού πολέμου στην Ευρώπη και μιας προσπάθειας των ΗΠΑ να επανεφεύρουν τη σχέση τους με την Κίνα. Γι’ αυτό και οι λύσεις που προτάθηκαν ήταν ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής, κάτι που φάνηκε και στην περίπτωση της Ουκρανίας, η οποία δεν πήρε σαφή απάντηση για το πότε θα γίνει μέλος του ΝΑΤΟ. Το μόνο σίγουρο πάντως είναι ότι αυτό θα γίνει μετά το πέρας του πολέμου.
Οι υποσχέσεις και οι νέες εγγυήσεις
Η πρόθεση της Ουκρανίας να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ έγινε δεκτή με μεικτά αισθήματα από το δυτικό μπλοκ. Από τη μια πλευρά εννιά χώρες της ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες είναι μέρος της ανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ, υποστήριξαν με επιστολή τους τον περασμένο Οκτώβριο την είσοδο του Κιέβου. Αλλα μέλη της συμμαχίας δεν έδειξαν τον ίδιο ενθουσιασμό, ενώ κάποια άλλα συνέχισαν να συμβάλλουν στον εξοπλισμό του ουκρανικού στρατού με δυτικής κατασκευής όπλα.
Τυπικά η Ουκρανία είχε ήδη λάβει την υπόσχεση να ενταχθεί στη συμμαχία πριν από 15 χρόνια – στο Βουκουρέστι το 2008. Αλλά δεν έχουν συμβεί πολλά από τότε, με την Ουκρανία πρώτη από όλους να διστάζει, ενώ στη συνέχεια ξέσπασε ο πόλεμος το 2014, με αποτέλεσμα την απόσχιση της Κριμαίας.
Με τις νέες εγγυήσεις το Κίεβο θα έχει καλύτερη πρόσβαση σε ομάδες εργασίας και πληροφορίες του ΝΑΤΟ και θα έχει δικαίωμα να καλεί συζητήσεις όταν το κρίνει απαραίτητο. Αλλά υπολείπονται αυτού που πραγματικά θέλει το Κίεβο: μια συγκεκριμένη διαβεβαίωση ότι θα ενταχθεί στη δυτική στρατιωτική συμμαχία και θα επωφεληθεί από τη ρήτρα αμοιβαίας άμυνας του άρθρου 5.
Ουκρανική διαλλακτικότητα
Ωστόσο στην αρχή του πολέμου η Ουκρανία δεν ήταν τόσο «ζεστή» για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Ο πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι συνέχισε στα χνάρια του προκατόχου του Πέτρο Ποροσένκο, επαναλαμβάνοντας τη δέσμευση του τελευταίου να θέσει το θέμα στους Ουκρανούς πολίτες με δημοψήφισμα. Ενα από τα πιο αποφασιστικά βήματα στην εγχώρια σκηνή, που άνοιξε τον δρόμο για την πιθανή ένταξη της Ουκρανίας, είχε στην πραγματικότητα γίνει τον Φεβρουάριο του 2019, τρία χρόνια πριν από την εισβολή, επί θητείας Ποροσένκο. Το Verkhovna Rada (το ουκρανικό κοινοβούλιο) ενέκρινε μια τροποποίηση στο σύνταγμα που καθιέρωσε την ένταξη στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή Ενωση ως στρατηγικούς στόχους για την Ουκρανία.
Κατά την εξέταση των γεγονότων μετά τον Φεβρουάριο του 2022 μια από τις πρώτες μεγάλες αντιφάσεις που αναδύονται αφορά την έντονη επιμονή της ρωσικής ηγεσίας να διατηρήσει τον έλεγχο στα κατεχόμενα εδάφη της ανατολικής Ουκρανίας, παρά την αρχική προθυμία του Κιέβου να εγκαταλείψει την προσπάθεια για ένταξη στο ΝΑΤΟ.
Παρόλο που αυτή η εκδοχή των γεγονότων αμφισβητείται από τον εκπρόσωπο Τύπου του Βλαντίμιρ Πούτιν Ντμίτρι Πεσκόφ, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι λίγο πριν ή στα πρώτα στάδια της εισβολής ο αναπληρωτής αρχηγός του επιτελείου του Κρεμλίνου Ντμίτρι Κόζακ είχε κλείσει μια συμφωνία η οποία περιλάμβανε εγγυήσεις ότι η Ουκρανία δεν θα γίνει μέλος του ΝΑΤΟ, παρέχοντας έτσι την ευκαιρία για πρόληψη ή γρήγορο τερματισμό των ένοπλων εχθροπραξιών. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μήνα μετά την εισβολή ο ίδιος ο πρόεδρος της Ουκρανίας έδειξε δεκτικότητα ως προς το να υιοθετήσει ουδέτερο καθεστώς εάν αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε διευθέτηση της σύγκρουσης.
Ο Ερντογάν συνεχίζει τα παζάρια
Η Τουρκία πριν από τη σύνοδο του ΝΑΤΟ στη Μαδρίτη το καλοκαίρι του 2022 ήρε τις ενστάσεις της για την είσοδο της Φινλανδίας και της Σουηδίας στη συμμαχία. Εκτοτε ο γνωστός για τα παζάρια του Τούρκος πρόεδρος έβαλε στο προεκλογικό παιχνίδι το βέτο για την ένταξη της Σουηδίας, σέρνοντας τη διαδικασία για μήνες, επικαλούμενος κάποιες μάλλον ασαφείς ανησυχίες για την τουρκική ασφάλεια, παρά το γεγονός ότι είχε υπογραφεί τριμερές σύμφωνο με τις δύο βόρειες χώρες.
Ο Ερντογάν έβαλε στο τραπέζι του διαλόγου και την αναθέρμανση των συνομιλιών για την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Η άμεση αντίδραση των Βρυξελλών ήταν να δηλώσει ότι οι δύο διαδικασίες (ένταξη σε ΝΑΤΟ και ΕΕ) είναι ξεχωριστές. Ομως αργότερα ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ έγραψε στο Twitter ότι είχε «μια καλή συνάντηση με τον Ερντογάν στη σύνοδο του ΝΑΤΟ». Επίσης ανέφερε ότι «εξερεύνησε τις ευκαιρίες που βρίσκονται μπροστά μας για να φέρει τη συνεργασία μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας ξανά στο προσκήνιο και να επανενεργοποιήσουμε τις σχέσεις μας».
Η Στοκχόλμη προχώρησε σε κινήσεις καλής θέλησης, αφού έχει ικανοποιήσει ορισμένα από τα αιτήματα της Αγκυρας, συμπεριλαμβανομένων της ψήφισης αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας και της άρσης του εμπάργκο πώλησης όπλων. Επίσης, η δεξιά κυβέρνηση του Ουλφ Κρίστερσον έσπευσε λίγες εβδομάδες αφού πήρε το τιμόνι της χώρας να απελάσει έναν Κούρδο πολίτη τον οποίο η Αγκυρα κατηγορούσε ότι είχε σχέσεις με το ΡΚΚ.
Δεν ήταν ξεκάθαρο πριν από τη σύνοδο τι είδους «τιμωρία» θα βάραινε τον Ερντογάν σε περίπτωση που δεν ήρε το βέτο για τη Σουηδία. Αυτό που θα τον… πονούσε περισσότερο θα ήταν να στερηθεί τα F-16 από τις ΗΠΑ, τα οποία και έλαβε. Οι αξιωματούχοι είπαν ότι τα δύο ζητήματα δεν συνδέονται… Το Κογκρέσο ζητά επίσης από την Τουρκία να εκπονήσει χρονοδιάγραμμα για την απόσυρση των πυραύλων S-400. Παράλληλα, υπήρχαν φόβοι ότι ο Ερντογάν «λοξοκοιτούσε» προς ανατολικής κατασκευής μαχητικά αεροσκάφη – μάλλον αβάσιμα αφού τεχνολογικά δεν θα ήταν συμβατά με τα δυτικά συστήματα.
Ευρώπη ανεξάρτητη στρατιωτικά;
Μια από τις προκλήσεις που θα πρέπει να αντιμετωπίσουν οι ηγέτες του ΝΑΤΟ είναι πώς να ενισχύσουν την αποτροπή απέναντι στην Ανατολή. Στη Σύνοδο Κορυφής της Μαδρίτης πέρυσι οι σύμμαχοι συμφώνησαν ότι θα στραφούν από την ύπαρξη μιας σειράς μικρών προεγκατεστημένων δυνάμεων κατά μήκος της ανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ σε πολύ μεγαλύτερους σχηματισμούς, μεγέθους ταξιαρχίας, «όπου και όταν απαιτείται».
Η ιδέα πίσω από την ανάπτυξη μεγαλύτερων δυνάμεων ήταν ότι θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι οποιαδήποτε ρωσική επίθεση δεν μπορεί να πετύχει την κατάληψη εδάφους του ΝΑΤΟ που αργότερα θα έπρεπε να απελευθερωθεί. Η βορειοατλαντική συμμαχία έχει αυξήσει τον αριθμό των δυνάμεων που αναπτύσσονται σε χώρες της πρώτης γραμμής. Ωστόσο τα κράτη της Βαλτικής παραμένουν ιδιαίτερα ευάλωτα σε μια ρωσική εισβολή και πιέζουν για μεγαλύτερες αναπτύξεις. Η Γερμανία, η οποία ηγείται της παρουσίας του ΝΑΤΟ στη Λιθουανία, μόλις πρόσφατα αποφάσισε να αναπτύξει μόνιμα ταξιαρχία εκεί (περίπου 4.000 στρατιώτες). Με τη διαφαινόμενη ένταξη της Σουηδίας η Βαλτική Θάλασσα πλέον έχει γίνει «νατοϊκή λίμνη».
Η κύρια πρόκληση όσον αφορά την ενίσχυση της άμυνας του ΝΑΤΟ είναι η ενίσχυση του ευρωπαϊκού πυλώνα της συμμαχίας. Σύμφωνα με την έκθεση του γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ για το 2022, μόνο έξι ευρωπαϊκά μέλη (Ελλάδα, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία και Ηνωμένο Βασίλειο) εκπληρώνουν τον στόχο του ΝΑΤΟ να δαπανούν το 2% του ΑΕΠ για την άμυνα. Τα ευρωπαϊκά μέλη της συμμαχίας δεν διαθέτουν τις απαραίτητες ικανότητες για να αμυνθούν, ιδιαίτερα όσον αφορά τη διοίκηση και τον έλεγχο, τη συλλογή πληροφοριών, την αεροπορική άμυνα, τον κυβερνοχώρο, τα όπλα μεγάλης εμβέλειας και τα αποθέματα που απαιτούνται για παρατεταμένες έντονες μάχες. Πολλοί Ευρωπαίοι δεν ανησυχούν ιδιαίτερα, πιστεύοντας ότι θα μπορούσαν να βασιστούν στις ΗΠΑ σε μια κρίση.
Πράγματι, μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία ο αριθμός των αμερικανικών δυνάμεων στην Ευρώπη έχει αυξηθεί από περίπου 20.000 σε πάνω από 100.000. Μακροπρόθεσμα, ωστόσο, τα πράγματα φαίνονται λιγότερο ρόδινα για την Ευρώπη. Η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ του 2022 καθιστά σαφές ότι η Ουάσινγκτον θέλει να επικεντρωθεί περισσότερο στην ασφάλεια στην Ασία και στον Ειρηνικό, όπου θέλει να αποτρέψει την ανταγωνίστριά της Κίνα από πιθανή εισβολή στην Ταϊβάν. Αυτό σημαίνει ότι οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να συμβάλουν περισσότερο στις στρατιωτικές δυνάμεις που επικεντρώνονται στην αποτροπή της Ρωσίας.
Ταυτόχρονα, η εστίαση της Ουάσινγκτον στην Ασία θα την καταστήσει λιγότερο πρόθυμη να εμπλακεί στην αντιμετώπιση των προκλήσεων ασφαλείας στα Βαλκάνια, στον Καύκασο, στη Μέση Ανατολή και τη βόρεια Αφρική, αφήνοντας τους Ευρωπαίους σε μεγάλο βαθμό μόνους να αντιμετωπίσουν τυχόν ζητήματα ασφαλείας που προκύπτουν στις περιοχές αυτές. Επιπλέον, θα ήταν αφελές για τους Ευρωπαίους να υποθέσουν ότι οι ΗΠΑ θα είναι πάντα πρόθυμες να εγγυηθούν την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Πολύ προτού ο Ντόναλντ Τραμπ φέρει το θέμα με το ζόρι στην ατζέντα του ΝΑΤΟ, οι ΗΠΑ είχαν εκνευριστεί με το γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι σύμμαχοι δεν στέκονταν στο ύψος των περιστάσεων. Τόσο το Δημοκρατικό όσο και το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα διαθέτουν σημαντικό τμήμα στελεχών που επιθυμούν να μειώσουν τον παγκόσμιο ρόλο των ΗΠΑ. Η προοπτική ενός προέδρου των ΗΠΑ σε αυτό το μήκος κύματος μετά τις επόμενες εκλογές, που θα μειώσει τις δεσμεύσεις των ΗΠΑ για την ασφάλεια στην Ευρώπη, καθιστά ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη οι Ευρωπαίοι να διαθέτουν ικανές ένοπλες δυνάμεις που μπορούν να εξασφαλίσουν τη δική τους ασφάλεια με μικρότερη ανάμειξη των ΗΠΑ.
