Ενα φάντασμα πλανιέται από πάνω μας μαζί με αυτό της πανδημίας. Το φάντασμα της συλλογικής ευθύνης. Η συλλογική ευθύνη είναι σημαντική στην κατάσταση που ζούμε. Το λέει ο πρωθυπουργός στο καθημερινό του διάγγελμα, συμφωνεί ο γιατρός αν και δεν προλαβαίνει να το πει, το ψιθυρίζεις κι εσύ λοξοκοιτώντας τον γείτονα που σήκωσε όλο το ράφι με τα απολυμαντικά και δεν άφησε για άλλον.
Τι είναι όμως η συλλογική ευθύνη εκτός από ωραίος όρος και συνταγή διά πάσαν νόσον και κυρίως για τον κορονοϊό;
Ας μείνουμε λίγο στον γείτονα που στόκαρε τα απολυμαντικά, τα μακαρόνια και ό,τι άλλο βρήκε πρόχειρο σαν να μην υπάρχει αύριο. Γιατί το έκανε; Θέλει να πεθάνουν οι γύρω του; Οχι, μάλλον θέλει να επιβιώσει ο ίδιος. Και όσο δεν υπάρχει τρόπος και λόγος να εμπιστευτεί το κράτος στο οποίο ζει τόσο θα πατά επί του στοκ από το σουπερμάρκετ και αν χρειαστεί και επί πτωμάτων για να επιβιώσει.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα προ κορονοϊού. Γιατί οι Ελληνες που περιμένουν το λεωφορείο ορμούν για να μπουν μόλις φτάσει, εν αντιθέσει με τους Σουηδούς ή τους Γερμανούς; Υπάρχει κάτι στο DNA που ορίζει το αγενές και το κακότροπο; Τέτοια ανακάλυψη των επιστημόνων δεν υπάρχει. Ο Σουηδός περιμένει στη σειρά του το λεωφορείο γιατί αν το χάσει σε τρία λεπτά θα περάσει άλλο. Ο Ελληνας αν δεν καταφέρει να μπει στο δικό του λεωφορείο θα περιμένει μία ώρα, πράγμα που θεσμοθετεί το γιουρούσι και την αγένεια.
Η συνείδηση και αυτό που λέμε συλλογική ευθύνη δεν είναι κάτι ευγενώς αυτοφυές που πηγάζει από τον ψυχισμό μας σαν την αλήθεια των σουφιστών. Δημιουργείται με την παιδεία και τη συστηματική προσπάθεια του κράτους να πλάσει συνείδηση στον πολίτη μέσα από νόμους, ύπαρξη κοινωνικού πλαισίου και φυσικά τη δύναμη του παραδείγματος.
Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η συλλογική ευθύνη και η αοριστία της δεν υποκαθιστούν τις πολύ συγκεκριμένες ευθύνες που έχουν όσοι εκλέγονται και είναι υπεύθυνοι για τη διακυβέρνηση. Οι δύο μορφές ευθύνης είναι ποιοτικά διαφορετικές. Αν η συλλογική ευθύνη διαχέεται σε ένα πλαίσιο γενικής ευαισθησίας, η πολιτική ευθύνη είναι συγκεκριμένη, ελέγχεται και αποδίδονται και ευθύνες. Πάμε σε ένα παράδειγμα της εποχής του κορονοϊού. Είναι θέμα συλλογικής και προσωπικής ευθύνης το να αποφύγει κάποιος να πάει να μεταλάβει για να προστατεύσει τη δημόσια υγεία, αλλά είναι κύρια ευθύνη των κυβερνώντων να επιβάλουν να μη γίνει αυτό, ακόμη και με τη βία. Η συλλογική ευθύνη μπορεί να βοηθήσει αλλά η ευθύνη μιας κυβέρνησης είναι να το κάνει.
Γίνεται αυτές τις δύσκολες μέρες προσπάθεια από τους κυβερνώντες να μεγιστοποιηθεί η εκ των πραγμάτων αόριστη συλλογική ευθύνη και μερικές φορές να εμφανιστεί ως μοναδική ευθύνη για όσα συμβαίνουν. Στο διάγγελμά του ο πρωθυπουργός με μεγάλη άνεση δίνει συμβουλές συλλογικής συμπεριφοράς και κάνει προτάσεις για το πώς θα περάσουμε τον χρόνο μας με επίδειξη της κατανόησης της συλλογικής ευθύνης μας. Προτείνει να διαβάσουμε, να τηλεφωνηθούμε, να δούμε ταινίες. Από τον πρωθυπουργό της χώρας όμως δεν περιμένεις να σου πει τι θα κάνεις εσύ και πώς αναπτύσσεις την προσωπική ή συλλογική ευθύνη αλλά τι κάνει ο ίδιος για να σε σώσει.
Φοβάμαι ότι κάποια στιγμή, όταν τα πράγματα θα γίνουν πολύ δύσκολα (εύχομαι φυσικά να μη γίνει αυτό), ο πρωθυπουργός δεν θα κάνει την αυτοκριτική του για το ότι δεν έκλεισε έγκαιρα τις εκκλησίες ή απέλυε γιατρούς και προσλάμβανε αστυνομικούς, για το ότι ενοχοποιούσε και απαξίωνε το δημόσιο σύστημα υγείας καθιστώντας το ανήμπορο, αλλά θα πει πάλι ότι δεν είχαμε συλλογική ευθύνη. Οτι φταίγαμε εμείς και ο ελλιπής βαθμός συνειδητοποίησής μας, όχι η δική του ελλιπής πολιτική.
Θυμάστε τι έγινε στην οικονομική κρίση; Οι τράπεζες έπεσαν έξω, οι πολιτικές τους έπεσαν έξω, οι προβλέψεις τους έπεσαν έξω. Κυβέρνησαν και δημιούργησαν χρέος. Πληρώσαμε με κρατικό χρήμα το ιδιωτικό χρέος των τραπεζών, τα θαλασσοδάνεια, τις κομπίνες του Βγενόπουλου. Και επειδή ήρθε η ώρα της κρίσεως για την κρίση, τι είπαν; Οτι έφταιγαν; Οτι εξαπάτησαν τον κόσμο; Οτι έκλεψαν; ΟΧΙ! Αντιθέτως μετατόπισαν την ευθύνη στην αόριστη συλλογική ευθύνη που μας βαραίνει για την κρίση. Είπαν ότι καταναλώναμε περισσότερα από όσα έπρεπε. Οτι πηγαίναμε διακοπές και παίρναμε δάνεια.
Μέσα από τη συλλογική ευθύνη δημιούργησαν ενοχές στον κόσμο και εξάλειψαν την πολιτική και την ποινική ευθύνη που είχαν οι ίδιοι με αυτή την πονηρή διάχυση στην κοινωνία.
Ευθύνη έχουμε όλοι, αλλά δεν έχουμε όλοι την ίδια ευθύνη.
Μπορεί ο κ. Μητσοτάκης μετά της συζύγου και των λοιπών συγγενών στο Μαξίμου να χειροκροτεί σήμερα τους γιατρούς και τους νοσηλευτές του δημοσίου που ήθελε να απολύσει, αλλά όταν τελειώσει η περιπέτεια, πάνω στα ερείπια του εξουθενωμένου δημόσιου συστήματος υγείας, θα καλέσει τους «επενδυτές» να χτίσουν τον νέο ιδιωτικό τομέα. Θα χρησιμοποιήσει τη νέα οικονομική κρίση που προκαλεί η υγειονομική κρίση για να ευνοήσει πολιτικές που εκείνη τη στιγμή θα ανακαλύψουν τα νεοφιλελεύθερα φόρουμ για τη σωτηρία μας.
Θα δείξει τα ερείπια και θα πει περίπου «όλοι μαζί να βοηθήσουμε να στηθεί όρθια η χώρα. Γι’ αυτό τον λόγο επιδοτούμε την ιδιωτική πρωτοβουλία για να βάλει πλάτη» και άλλα τέτοια εφευρετικά. Ο κρατισμός και η συμπάθεια στο δημόσιο θα τελειώσουν μόλις το κράτος καλύψει τις μαύρες τρύπες της ζημιάς τους. Μετά θα ξαναγίνουν άριστοι επενδυτές και εντερπρενέρ με τα λεφτά μας.
Η «συλλογική ευθύνη» θα χρησιμοποιηθεί σε όλα αυτά ως εργαλείο για να μην μπορέσουν οι «μάζες» να ασχοληθούν με την πραγματική διάσταση του προβλήματος. Το πολιτικό πρόβλημα, η πολιτική λύση και πολύ περισσότερο η πολιτική κρίση θα εξαϋλωθούν μέσα στη συλλογική ευθύνη που υποτίθεται ότι δεν είχαμε.
Το επιχείρημα θα είναι ότι δεν είχαμε τη συνείδηση να λειτουργήσουμε με συλλογική ευθύνη και έτσι δεν αποτρέψαμε τον ιό. Φταίμε και γι’ αυτό πρέπει να υποστούμε τις συνέπειες που δεν είναι άλλες από τις προσπάθειες παλινόρθωσης ενός κυνικού συστήματος που έτρεφε το κέρδος και έθαβε ανθρώπους.
Αν πρέπει να βγάλει κάποιο συμπέρασμα ο Κυριάκος Μητσοτάκης, δεν είναι για τον βαθμό της συλλογικής ευθύνης, η οποία δεν μπορεί να κατασκευαστεί μαγικά σε δύο μέρες σε μια χώρα που η παθογένεια είναι φύση της επί δεκαετίες. Το συμπέρασμα είναι ότι έχει την πολιτική ευθύνη να ενισχύσει τις κρατικές δομές που τόσο προσπάθησε να γκρεμίσει. Αυτές που είναι οι μόνες που εγγυώνται την πιθανότητα να επιβιώσουμε το κρίσιμο διάστημα. Εχει ευθύνη, αυτός μόνος απέναντι στους πολίτες.
