Η έκδοση ενός ημερολογίου από την Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη, μέρους του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, μας δίνει την ευκαιρία να ξεναγηθούμε στην πόλη δίπλα στην πόλη».
Κανείς δεν αποκαλεί τον Βαρδάρη πλατεία Δημοκρατίας, όπως ονομάζεται σήμερα· μόνο αν αναφέρεται στο αστυνομικό τμήμα της περιοχής και στον υπό κατασκευή σταθμό του μετρό. Χιλιάδες άνθρωποι κατά τη διάρκεια της μέρας τον διασχίζουν, πάντα βιαστικά, ενώ κατά τη διάρκεια της νύχτας η άλλοτε ένδοξη περιοχή της πόλης μοιάζει πλέον τόπος εγκαταλειμμένος στη μοίρα του. Μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα ήταν εμφανή τα επιβιώματα που όριζαν την ταυτότητα της περιοχής. Σήμερα δεν διατηρεί έντονα ίχνη από το παρελθόν του αλλά παραμένει ένα άτυπο σύνορο του κέντρου της πόλης με τις φτωχικές δυτικές γειτονιές και τις προσφυγικές συνοικίες.
Ήδη από τα βυζαντινά χρόνια ο σημερινός Βαρδάρης ήταν σημαντικό σημείο της Θεσσαλονίκης. Εδώ υπήρχαν το Τσερέμπουλον (το τεχνητό λιμάνι που καταλάμβανε την περιοχή όπου σήμερα βρίσκονται τα δικαστήρια και τα Λαδάδικα) και η Χρυσή Πύλη, η σημαντική δυτική είσοδος των τειχών που από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχε καταστήσει την περιοχή κέντρο εμπορικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων και αργότερα σήμα κατατεθέν της πόλης. Ο Βαρδάρης έγινε συνώνυμο όμως και μιας περιθωριακής νοοτροπίας, ταυτισμένος κυρίως με την άλλη πλευρά της πόλης. Οι τεκέδες, τα νεκροταφεία, οι αγορές, τα καφενεία, οι Εβραίοι κάτοικοι, οι πρόσφυγες, οι υπαίθριοι επαγγελματίες και οι μικροπωλητές που περίμεναν τους διαβάτες να τους εξυπηρετήσουν, τα χάνια που έδιναν στέγη στους ταξιδιώτες που έμπαιναν ή έβγαιναν από την πόλη αλλά και τα κορίτσια της Μπάρας και τα λειψόφωτα σοκάκια, τα κακόφημα καμπαρέ και τα θρυλικά κέντρα, οι κινηματογράφοι Πάνθεον, Ιλιον και Λαϊκόν, το Κέντρο Διερχομένων…
Τα χάνια, οι πόρνες και η Μπάρα
Στα τέλη του 19ου αιώνα η περιοχή του αγοραίου έρωτα της Θεσσαλονίκης εντοπίζεται κοντά στις δυτικές πύλες της πόλης. Στις αφιερωμένες στη θεά του έρωτα περιοχές του Βαρδάρη, στα Λαδάδικα και στη θρυλική Μπάρα. «Πιθανότατα η αιτία της αναπτύξεως της Μπάρας ανάγεται στο γεγονός ότι οι πουτάνες δεν έμπαιναν στα χάνια» γράφει ο Ηλίας Πετρόπουλος («Το μπουρδέλο», Εκδόσεις Νεφέλη 1980). «Τα χάνια της παλιάς Σαλονίκης (με την άκρως τυπική αρχιτεκτονική τους) δεν διέθεταν καπηλειό, όπου, ίσως, θα εδικαιολογείτο η παρουσία πορνών. Οι πόρνες, λοιπόν, εξαναγκάστηκαν να κατασκευάσουν μια δικιά τους γειτονιά, να πλάσουν μια δικιά τους πολιτεία».
Τα βράδια τα χαμηλά «σπίτια» του Βαρδάρη άναβαν τα κόκκινα φώτα τους και κορίτσια κάθε ηλικίας και καταγωγής, ως ιέρειες του έρωτα ντυμένες με λευκά φορέματα, καλούσαν τους βιαστικούς περαστικούς να γευτούν τις αγοραίες απαγορευμένες ηδονές. Η συνοικία Μπάρα ήταν το τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Μοναστηρίου, Λαγκαδά, Αφροδίτης, Βάκχου, Οδυσσέως, Ταντάλου, Προμηθέως. Χρυσή εποχή της Μπάρας ήταν όταν η περίφημη Στρατιά της Ανατολής αποβιβάστηκε στη Θεσσαλονίκη. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου λέγεται πως ήταν η μεγαλύτερη συνοικία με κόκκινα φανάρια στην Ευρώπη. «Η μεγαλύτερη πορνοσύναξη της Ευρώπης», όπως την ονόμαζε ο Ηλίας Πετρόπουλος.
Η λογοτεχνία πριν από την αλλοίωση
Ο Βαρδάρης υμνήθηκε πολύ από πεζογράφους, ποιητές και τραγουδοποιούς που τον λάτρεψαν και ως άνεμο και ως τόπο και έχει γίνει πολλές φορές αντικείμενο έμπνευσης για ζωγράφους και φωτογράφους. Πέριξ της –κατά τον λογοτέχνη Γιώργο Ιωάννου– «πλατείας του Αγίου Βαρδαρίου», όπου άνθισαν τα στέκια του έρωτα, πορνεία και κακόφημα μπαρ, και στα σκοτεινά σοκάκια της γίνονταν αμαρτωλά αλισβερίσια, έβρισκαν καταφύγιο εκτός από τους στρατιώτες, ναυτικοί, έμποροι, επαρχιώτες, ταξιδιώτες και κάθε λογής ανυπόμονοι εραστές. Από τη δεκαετία του ’60 η περιοχή του Βαρδάρη αλλάζει. Τη δεκαετία του ’80 κυριαρχούν στην περιοχή βιοτεχνίες, πολυκατοικίες και ξενοδοχεία. «[…]Δεν ξέρω τι ακριβώς υπάρχει πια και τι δεν υπάρχει. Τι απόμεινε. Μόλις τώρα όμως άρχισα κι εγώ να υποψιάζομαι πως αυτός ο Βαρδάρης δεν μπορεί να είναι άσχετος με τον Αγιο Δημήτριο. Ισως μάλιστα να είναι ένα και το αυτό, ο ίδιος θαυματουργός Αγιος. Και κάποτε θα φυσήξει. Και θα φυσήξει όπως φύσαγε» (Γιώργος Ιωάννου, «Το δικό μας αίμα», Εκδόσεις Κέδρος 1992).
Παρά τις τωρινές αλλοιώσεις της φυσιογνωμίας του –η πλατεία σήμερα αποτελεί αλλοπρόσαλλο φουτουριστικό τοπίο– και τις αλλαγές στην ανθρωπογεωγραφία του, ο μυθικός Βαρδάρης έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στην ιστορία της Θεσσαλονίκης και «φυσά» δυνατά τις ιστορίες του… Αρκεί να περάσεις το αόρατο «σύνορο» και να τον περπατήσεις· θα τις αφουγκραστείς διασχίζοντας τα παραβαρδάρια σοκάκια του που τις φυλάνε.
Η υπόγεια πλευρά της πόλης με την απάλευτη γοητεία
Ο Βαρδάρης δεν είναι μια συνοικία με τα στενά όρια της αστικής τοπογραφίας. Είναι μια πόλη δίπλα στην πόλη. Για την ακρίβεια, είναι η υπόγεια πλευρά της πόλης που πάντοτε ασκεί μια γοητεία.
«Τις πόλεις τις μαθαίνουμε από κάτω προς τα πάνω» λέει ο Θωμάς Κοροβίνης. «Κακά τα ψέματα, αδελφοί Θεσσαλονικείς, οι πόλεις είναι σύνολα αντιφατικά, πολυδαίδαλα, με φανερές και μυστικές όψεις, και του αχόρταγου νεόπλουτου και του ξενηστικωμένου ζήτουλα, και του αγιογδύτη και του άκακου αμνού, και του πιστού και του άθεου, και του αμαρτωλού και του “αναμάρτητου”, και του δικού και του ξένου. Κι ας λέει ο άλλος, “μα εγώ δεν ξέρω απ’ αυτά”. Κι από κείνα ξέρεις κι απ’ αυτά ξέρεις, όμως έτσι γίνεται πάντα, αντί για το άνοστο ξεροσφύρι κάποιοι από μας να τρελαίνονται για τον ζόρικο μεζέ που είναι σκαλωμένος στην άκρη του γκρεμού ή βολοδέρνει στον πάτο της κόλασης. Ελαχε να τρακάρω εκεί –πάντα στις γειτονιές της φιλόξενης Εκάτης που δεν κάνει διάκριση στους μουσαφιραίους της– κι απ’ αυτούς που λένε πως δεν ξέρουν, ακόμη και ρασοφόρους “εν παραλυσία”, και πρόσωπα άλλα, επίσημα και τρανά, “υπεράνω πάσης υποψίας”, που δήθεν δεν παίρνουν μυρωδιά από τα “άνθη του κακού”. Τις πόλεις τις μαθαίνουμε από κάτω προς τα πάνω, κι όχι ανάποδα […]» σημειώνει ο συγγραφέας στο αφιερωμένο στην ιστορία του Βαρδάρη Ημερολόγιο 2020 το οποίο δημιούργησε η Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη, του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας (ΠΠΑ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
«Οραματιζόμαστε τη γειτονιά μας αλλιώς»
Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, μέρος του οποίου αποτελεί η Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη, είναι ένα «ανοιχτό» πρόγραμμα απεξάρτησης του ΑΠΘ το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του στη Θεσσαλονίκη το 2001, μια προσπάθεια εύρεσης και εφαρμογής εναλλακτικών μεθοδολογιών υποστήριξης εξαρτημένων ανθρώπων με άξονα τις αρχές της αυτοβοήθειας, της αλληλοβοήθειας και της αυτοοργάνωσης. Το ΠΠΑ ανήκει στο δίκτυο των «στεγνών» προγραμμάτων του ΟΚΑΝΑ – αντίστοιχα προγράμματα λειτουργούν στη Λάρισα, στα Χανιά και στη Σητεία. Επιστημονικός υπεύθυνος είναι ο ψυχίατρος Φοίβος Ζαφειρίδης, τέως αναπληρωτής καθηγητής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων του ΑΠΘ. Η Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη, την οποία εμπνεύστηκε και εποπτεύει η εκπαιδευτικός και στέλεχος του ΠΠΑ Αναστασία Χαμαλίδου, δημιουργήθηκε με στόχο την ουσιαστική σύνδεση με την περιοχή όπου λειτουργεί το πρόγραμμα και κυρίως με την ιστορία της.
«Αρχίσαμε να οραματιζόμαστε τη γειτονιά μας αλλιώς και να πέφτουν οι πρώτες ιδέες για τους στόχους της ομάδας, που συμπεριλαμβάνουν την επιθυμία μας να συνδεθούμε με τους κατοίκους της περιοχής αλλά και ανθρώπους που έχουν ασχοληθεί με την ιστορία και την ιδιαιτερότητά της» λέει η Αν. Χαμαλίδου στο Documento. «Ο Βαρδάρης είναι μια γειτονιά στο όριο, παρεξηγημένη και υποβαθμισμένη, που όμως έχει τεράστιο πολιτιστικό και ιστορικό ενδιαφέρον».
Η ομάδα, σύμφωνα με την κ. Χαμαλίδου, έχει αποφέρει σημαντικά αποτελέσματα. Στις δράσεις τους περιλαμβάνονται η μηνιαία περιπατητική διαδρομή στον Βαρδάρη –μια δραματοποιημένη ξενάγηση («Φύσηξε Βαρδάρης. Ιστορίες γύρω από το σημείο μηδέν της πόλης»)–, την οποία σχεδίασαν και υλοποιούν από κοινού η πολιτιστική ομάδα dot2dot και μέλη του προγράμματος, η «υιοθεσία» και φροντίδα ενός εγκαταλειμμένου παρτεριού στην οδό Οδυσσέως καθώς και το ημερολόγιο που κυκλοφόρησε την περασμένη εβδομάδα. Το ημερολόγιο με τίτλο «Φύσηξε Βαρδάρης» περιέχει λογοτεχνικά αποσπάσματα συγγραφέων της πόλης, φωτογραφικό υλικό και πίνακες ζωγραφικής εμπνευσμένους από την περιοχή. Τα έσοδα από την πώλησή του θα αξιοποιηθούν για παρεμβάσεις στη γειτονιά.
«Έχω την τιμή να συνεργάζομαι με τα μερακλωμένα και καματερά παιδιά της Γειτονιάς του Βαρδάρη για διάφορες δράσεις που βοηθούν, ελπίζουμε, να “σηκωθούμε λίγο ψηλότερα” και έχω μεγάλη χαρά γι’ αυτή την έκδοση» τονίζει ο Θωμάς Κοροβίνης, ο οποίος την επιμελήθηκε. Ενώ ο Βασίλης, μέλος της Ομάδας Γειτονιάς, σημειώνει: «Μέσα από την προσπάθεια αυτή αναδύθηκαν τα μυστικά μιας γειτονιάς στο όριο, από ανθρώπους που ξεπέρασαν τα δικά τους όρια, συνεργάστηκαν, ξεδίπλωσαν κρυμμένες ικανότητες και άφησαν και αυτοί το δικό τους αποτύπωμα στον χώρο, ζωντανεύοντας σιωπηλά όσα ο Βαρδάρης έχει να αφηγηθεί».
INFO
Η Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη του ΠΠΑ Θεσσαλονίκης θα ανοίξει τον χώρο της (Οδυσσέως 19, Βαρδάρης) στο ευρύ κοινό για την παρουσίαση του ημερολογίου «Φύσηξε Βαρδάρης» στις 23/12. Πληροφορίες για τις δράσεις της ομάδας στη σελίδα της στο Facebook: Ομάδα Γειτονιάς του Βαρδάρη
Οι φωτογραφίες του αφιερώματος προέρχονται από το Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης
