Τέσσερις αιώνες πίσω… ολοταχώς, όταν οι επιστήμονες ήταν υπό τον στενό έλεγχο αυλών
Η πρόθεση του Κυριάκου Μητσοτάκη να εντάξει το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία στο υπουργείο Πολιτικής Προστασίας μάς γυρίζει 400 χρόνια πίσω. Στην εποχή του Γαλιλαίου, όταν η επιστημονική γνώση –φυσική φιλοσοφία, μαθηματικά, αστρονομία– δεν ήταν ανεξάρτητη από κέντρα εξουσίας, δηλαδή Εκκλησία και μονάρχες. Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, τότε που η γνώση για να εκφραστεί και να εξελιχθεί έπρεπε να παίξει ένα παιχνίδι άσκησης ισορροπιών και, παράλληλα, χρειαζόταν ισχυρές συμμαχίες και πανίσχυρους πάτρονες. Πόσο μάλλον όταν νέες πρωτοποριακές θεωρίες, όπως η ηλιοκεντρική του Κοπέρνικου, πήγαιναν κόντρα σε ακλόνητα συστήματα γνώσεων όπως η πτολεμαϊκή γεωκεντρική θεωρία, ότι δηλαδή η Γη είναι το κέντρο του σύμπαντος.
Πάτρονας χρηματοδότης για έρευνες και μελέτες
Από τον Μεσαίωνα έως τον 17ο αιώνα οι περισσότεροι φυσικοί φιλόσοφοι είτε ήταν κληρικοί είτε εργάζονταν σε ιδρύματα που βρίσκονταν υπό τον στενό έλεγχο της εκκλησίας, όπως ήταν τα πανεπιστήμια. Παράλληλα, κυρίως στην ηπειρωτική Ευρώπη δημιουργήθηκε μια άλλη τάση, οι φυσικοί φιλόσοφοι να εργάζονται σε αυλές ηγεμόνων και να έχουν πάτρονα προστάτη. Δηλαδή χρηματοδότη για τις επιστημονικές έρευνες και μελέτες αλλά και ισχυρό σύμμαχο σε ενδεχόμενες ρήξεις με άλλους θεσμούς, όπως η εκκλησία ή ακόμη και η ίδια η ακαδημαϊκή κοινότητα, όταν οι θεωρίες ή οι ανακαλύψεις θεωρούνταν πρωτοποριακές για τα δεδομένα της εποχής. Σε αντάλλαγμα, μαθηματικοί, αστρονόμοι και φιλόσοφοι προσέδιδαν κύρος και αίγλη στους μονάρχες που ανταγωνίζονταν σε γόητρο ο ένας τον άλλο.
Ο θεσμός της πατρονίας ήταν καθοριστικός για την εξέλιξη της επιστήμης της εποχής. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι του Γαλιλαίου, ενός από τους τρεις (Κέπλερ, Νεύτωνας) κορυφαίους φυσικούς φιλόσοφους, μαθηματικούς και αστρονόμους της περιόδου της Επιστημονικής Επανάστασης, που ορίζεται από το 1543 (όταν δημοσιεύτηκε το «De revolutionibus orbium cœlestium» του Κοπέρνικου) έως το 1687 (όταν δημοσιεύτηκε το «Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica» του Νεύτωνα).
Ηταν η περίοδος κατά την οποία θεμελιώθηκε η σύγχρονη επιστήμη και έγινε η οριστική ρήξη με τη θεώρηση των αρχαίων για τη φύση. Καθόλου μάλιστα «αναίμακτα», αφού οι νέες θεωρίες έρχονταν σε ευθεία ρήξη με εμπεριστατωμένες «βεβαιότητες», κληροδοτημένες από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και ενσωματωμένες στη θεολογία. Συνήθως οι προσπάθειες, μεγάλης ή μικρής κλίμακας, αλλαγής των πεποιθήσεων για τον φυσικό κόσμο είχαν απέναντί τους την εκκλησία.
Ο Γαλιλαίος (1564-1642) είχε προστάτη τον Κόζιμο Β΄ των Μεδίκων, μιας πάμπλουτης οικογένειας της Φλωρεντίας η οποία καθόρισε για τρεις αιώνες (15ος-18ος) την πολιτική, πολιτισμική και οικονομική ζωή της πόλης. Το προσωνύμιο «ο φιλόσοφος και μαθηματικός του μεγάλου δουκός» ήταν για τον Γαλιλαίο τρόπος να εξασφαλίζει χρήματα και, κυρίως, ασφάλεια.
Εκανε καθοριστικές παρατηρήσεις για τα ουράνια σώματα όταν πρώτος έστρεψε το τηλεσκόπιο στον ουρανό. Ανάμεσα σε άλλα ανακάλυψε τέσσερα ουράνια σώματα, τους δορυφόρους του Δία που κανείς ποτέ δεν είχε δει. Μπορεί να μην αποτελούσε απόδειξη για την ακινησία του Ηλιου και την κοπερνίκεια ηλιοκεντρική θεωρία, όμως με αυτή την ανακάλυψη των δορυφόρων κατέρρεε η ένσταση των οπαδών της γεωκεντρικής αστρονομίας, σύμφωνα με την οποία η Σελήνη δεν θα μπορούσε να γυρίζει γύρω από μια κινούμενη Γη. Κατά την αριστοτέλεια θεωρία η Γη είναι το μοναδικό κέντρο κινήσεων και άρα το κέντρο του κόσμου. Μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1600, καταδικάστηκε από την Ιερά Εξέταση για τις ηλιοκεντρικές θεωρίες του και τελικά κάηκε στην πυρά ο Ιταλός φιλόσοφος, αστρονόμος, μαθηματικός και υποστηρικτής του Κοπέρνικου Τζορντάνο Μπρούνο.
Επικίνδυνες ανακαλύψεις
Οι κρατήρες της Σελήνης και οι κηλίδες του Ηλιου που παρατήρησε ο Γαλιλαίος με το τηλεσκόπιο, καθώς και το γεγονός ότι τέσσερα σώματα περιστρέφονταν γύρω από έναν άλλο πλανήτη, τον Δία, αποτέλεσαν την αρχή του τέλους για την πεποίθηση που υποστηριζόταν μέχρι τότε από το εκκλησιαστικό και επιστημονικό κατεστημένο πως το σύμπαν είναι τέλεια πλασμένο και η Γη είναι στο κέντρο και αποτελεί μοναδικότητα. Ο Γαλιλαίος έπρεπε να υπενθυμίσει στο κατεστημένο της εποχής ότι είχε πάτρονα στο πλευρό του. Οι πρωτοποριακές αλλά και πολύ επικίνδυνες ανακαλύψεις του δημοσιεύτηκαν στο «Sidereus Nuncius» (1610) το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Κόζιμο Β΄ των Μεδίκων.
Οι τέσσερις δορυφόροι του Δία βαφτίστηκαν Αστέρες των Μεδίκων, προς τιμή του προστάτη του Κόζιμο Β΄ των Μεδίκων (λίγο αργότερα, το 1615, ο Γαλιλαίος στέλνει επιστολή στη μητέρα του Κόζιμου, την περίφημη μεγάλη δούκισσα Χριστίνα της Τοσκάνης, για να την πείσει ότι το ηλιοκεντρικό σύστημα δεν έρχεται σε αντίθεση με τη Βίβλο). Ο Γαλιλαίος έψαχνε ασπίδα προστασίας στο τείχος εχθρότητας που θα υψωνόταν από εκκλησία και πανεπιστήμια. Οι Μέδικοι πάλι λάμβαναν ένα πολύτιμο δώρο. Τι πιο κολακευτικό για μια οικογένεια ηγεμόνων να αποκτήσει άστρα με το δικό της όνομα… Μπορούσαν να αντλήσουν από την αστρονομία μέχρι νέα εμβλήματα που θα συνέδεαν την επίγεια εξουσία με την ουράνια και θεία τελειότητα.
Τέσσερις αιώνες μετά ο Κυρ. Μητσοτάκης μας γυρίζει στον θεσμό της πατρονίας καθώς επιθυμεί να θέσει υπό τον έλεγχο της πολιτικής προστασίας, άρα της κυβέρνησης, το Εθνικό Αστεροσκοπείο και το επιστημονικό έργο του. Λέτε να… προσδοκά να δοθεί το όνομα της οικογένειας σε πλανήτες;