Ο κάθε άνθρωπος έχει τα δικά του ψυχικά εσωτερικά όρια και στο ταξίδι της ζωής, από τη γέννηση έως τον θάνατο, θα έρθει αντιµέτωπος µε διλήµµατα και ερωτήµατα τα οποία αφορούν έννοιες όπως το αίσθηµα της ελευθερίας, το νόηµα της ζωής, ο φόβος της αρρώστιας, ο φόβος του θανάτου και η µοναξιά, που προκαλούν βαθύτατο άγχος το οποίο εδράζεται σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου. Η διάκριση, το ατοµικό σύστηµα αξιών, το «εγώ» που εµπλέκεται στο «εµείς» όταν ερχόµαστε αντιµέτωποι µε το αίσθηµα της ευθύνης σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης όπως είναι η πανδηµία που ζούµε είναι κάποια από τα εσωτερικά όρια.
Σε στιγµές καραντίνας, αυτοπεριορισµού και αποµόνωσης µας δίδεται η ευκαιρία για ένα ταξίδι ενδοσκόπησης το οποίο δεν κρύβει πάντα ευχάριστες εκπλήξεις. Ολη η υπαρξιακή θέση του Σαρτρ συνοψίζεται σχεδόν στη φράση του «ο άνθρωπος είναι καταδικασµένος να είναι ελεύθερος».
Τα οριακά συναισθήµατα σε κατάσταση κρίσης
Η διαδροµή για την ελευθερία είναι µοναχική, σκοτεινή, παραβατική από τη φύση της και κρύβει πικρές διαπιστώσεις. Αλλο η µοναχικότητα και άλλο η µοναξιά. Τη µοναχικότητα την επιλέγουµε, η µοναξιά προκύπτει κατ’ ανάγκη ή παρά τη θέλησή µας και πυροδοτεί συνήθως αρνητικές σκέψεις και συναισθήµατα. Ο κάθε άνθρωπος αντιδρά διαφορετικά όταν βρίσκεται σε καραντίνα, όπως µας δείχνει και η προγενέστερη εµπειρία από τις επιδηµίες του SARS το 2003 στον Καναδά και από τον ιό του Εµπολα το 2014-16 σε κάποιες αφρικανικές χώρες, και ανάλογα µε τη χρονική διάρκειά της. Ο θυµός, η σύγχυση, ο πανικός, ο φόβος για το άγνωστο, το αίσθηµα του αβοήθητου είναι τα πιο συχνά συναισθήµατα που νιώθει ένας άνθρωπος στην αρχή µιας καραντίνας.
Οταν ο άνθρωπος από το αίσθηµα της ελευθερίας βιώνει τον αιφνίδιο περιορισµό αρχίζει να ανησυχεί, αναζητάει αιτίες, λόγους, εξηγήσεις και ερµηνείες και η αντίδρασή του θα είναι αντίστοιχη µε την ωριµότητά του. Οι αρνητικές ψυχολογικές αντιδράσεις είναι πιο αισθητές στους πάσχοντες από αγχώδη διαταραχή, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και από ψυχώσεις, όπως είναι η παραληρηµατική διαταραχή. Οι άνθρωποι όταν βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης εµφανίζουν συχνά αϋπνία, άγχος, νευρικότητα, κακή διάθεση λόγω των αρνητικών σκέψεων και εικόνων. Η πληροφόρηση στην εποχή µας είναι ταχύτατη και υπερβολική σε όγκο, ο άνθρωπος νιώθει να χάνει τον έλεγχο της πληροφορίας και µπορεί να γίνει καχύποπτος ή να αρχίσει να σκέφτεται σενάρια συνωµοσίας.
Στις αρνητικές συµπεριφορές συµπεριλαµβάνονται ο στιγµατισµός ανθρώπων –ιδιαίτερα από το υγειονοµικό προσωπικό, τους εργαζόµενους στις αλυσίδες τροφίµων και στα µέσα µαζικής µεταφοράς, προς πιθανούς φορείς και οµάδες γενικά αυξηµένου κινδύνου στην έκθεση στον ιό– και η ξενοφοβία. Οι συµπεριφορές κοινωνικής αποµόνωσης και απόρριψης, το στίγµα και ο ρατσισµός δεν βοηθούν στην κοινωνική συνοχή. Η ανασφάλεια λόγω της πιθανής απώλειας εργασίας, οι οικονοµικές δυσκολίες, η αβεβαιότητα για το µέλλον µεταβάλλουν το άγχος και τον τρόπο έκφρασης των συναισθηµάτων στο άτοµο και στην οικογένειά του.
Η υποχρεωτική παρέµβαση στην ελευθερία
Η επιδηµία του κορονοϊού είναι µια κρίση που όπως όλες θα έχει συγκεκριµένη χρονική διάρκεια – δεν υπάρχει κρίση χωρίς το χαρακτηριστικό της αποδιοργάνωσης σε συλλογικό και ατοµικό επίπεδο. Ο τρόπος διαχείρισης της κρίσης δεν εξαρτάται µόνο από την πολιτική στρατηγική που θα χαράξει η κυβέρνηση για τη δηµόσια υγεία, αλλά επίσης από την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόµου και το αίσθηµα ευθύνης που έχει ο καθένας.
Η πανδηµία του κορονοϊού έχει επιπτώσεις στην οικονοµία, την ψυχολογία και την κοινωνία. Ο αλτρουισµός και η αλληλεγγύη είναι ώριµοι τρόποι διαχείρισης αυτής της κρίσης. Ο αριθµός των ανθρώπων που θα χρειαστούν ψυχολογική υποστήριξη µετά το πέρας της επιδηµίας θα είναι αυξητικός και οι τηλεφωνικές γραµµές βοήθειας, απότοκες των νεοφιλελεύθερων πολιτικών υγείας, δεν επαρκούν για να απαλύνουν τον ανθρώπινο πόνο. Οι άνθρωποι επίσης αλληλοεξαρτώνται, δίχως αυτό να σηµαίνει πως η αλληλεγγύη είναι πάντα επακόλουθη της αλληλεξάρτησης η οποία µας καθιστά ευάλωτους, τρωτούς και δέσµιους των ακραίων γενικών τακτικών νεοφιλελεύθερων κυβερνολογικών (κατά τον Φουκό) παρεµβάσεων στη δηµόσια ψυχική υγεία. Το ιδεολόγηµα του νεοφιλελευθερισµού εξασφαλίζει µε αυτό τον τρόπο τα όρια και την επιβίωση του κράτους και µεταβιβάζει την ηθική ευθύνη για τα κοινωνικά αποκλεισµένα άτοµα, όπως είναι οι πρόσφυγες, οι µετανάστες, οι άστεγοι, οι άποροι κ.ά., στις ΜΚΟ ανάλογα µε την κατάσταση, είτε µε την ενδυνάµωση είτε µε τη µερική αποδόµηση του ρόλου και της σηµασίας τους. Ωφέλιµο κρίνεται να υπάρχει η πρόβλεψη για ενδυνάµωση των δοµών ψυχικής υγείας µε προσωπικό, οι οποίες λόγω της οικονοµικής κρίσης βρίσκονται σε κατάσταση αποδιοργάνωσης, µε µεγάλες λίστες αναµονής ασθενών.
Η επιδηµία του κορονοϊού συνάντησε τη χώρα µας ύστερα από µια βαθιά οικονοµική και κοινωνικοπολιτισµική κρίση στην οποία ελλοχεύει ο κίνδυνος του ρατσισµού απέναντι στην όποια διαφορετικότητα. Οι ψυχίατροι καλούµαστε να δείξουµε ότι όπως είναι ο λόγος µέσα µας, έτσι είναι και το παράλογο. Ο στίχος «όποιος πεθάνει σήµερα χίλιες φορές πεθαίνει» από τους «Ελευθέρους πολιορκηµένους» µου θυµίζει ότι ο θάνατος είναι µια µορφή ελευθερίας. Αυτήν τη στιγµή της κρίσης η παρέµβαση στην ελευθερία µας δεν είναι επιβολή, επιτάσσεται από την ανάγκη και µας δίνει χρόνο να διαλεγόµαστε και να διαπραγµατευόµαστε µε τους συνανθρώπους µας και τον εαυτό µας.
Ο Σταύρος Μπουφίδης είναι ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής – ιατρικός σύμβουλος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών