Τι συμβαίνει σήμερα στην Αμερική και ποιοι δρόμοι ανοίγονται για το μέλλον της
Δεν ξέρω πώς µπορεί να γράψει κανείς κείµενο αυτήν τη στιγµή για την κατάσταση στην Αµερική από την απόσταση της διανόησης. Η σκέψη έχει περάσει σε ένα επίπεδο απίστευτου παρόντος. Με ταχύτητες που δεν µπορεί να αντέξει ο ορθός λόγος.
Οι άνθρωποι στους δρόµους σκέφτονται σαν διαστηµικά οχήµατα µέσα σε δευτερόλεπτα. Πώς κάποιος θα αποφύγει την αστυνοµία, πώς θα προστατεύσει τον διπλανό του, πώς θα συνεχίσει την πορεία µέχρι τέλους, πώς θα παρακάµψει το οποιοδήποτε εµπόδιο. Οποιοι είναι στους δρόµους αυτήν τη στιγµή παίζουν µε τη ζωή τους. Και το κάνουν ταυτόχρονα σε δύο ταµπλό: αντιµετωπίζοντας αφενός τη στρατιωτική βία της αστυνοµίας, αφετέρου την απρόσωπη βία της πανδηµίας. Απότοκο των διαδηλώσεων σίγουρα θα είναι µια έξαρση κρουσµάτων, γιατί ο ιός συνεχίζει να κυκλοφορεί ανενόχλητος. Βέβαια, στην πλειονότητά τους οι νεαροί διαδηλωτές συνεχίζουν να φορούν µάσκες, οι οποίες κατά έναν περίεργο τρόπο έχουν γίνει υπόρρητα σύµβολα αντίστασης, ίσως επειδή στο επίπεδο του θεάτρου Τραµπ το να µη φοράς µάσκα έχει συνδεθεί µε τον κοµπλεξικό δήθεν ανδρισµό του προέδρου και των φανατικών ρατσιστών υποστηρικτών του.
Ξεκίνησα να γράφω αυτά τα λόγια µετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ και βεβαίως τα εγκατέλειψα για τους λόγους που προανέφερα. Εντελώς αδόκιµα στο πλαίσιο της δηµοσιογραφίας τα παραθέτω ως έχουν, γιατί το στίγµα τους οφείλει να καταγραφεί ατόφιο.
Σε έναν µήνα έχουν συµβεί κοσµογονικά γεγονότα στην αµερικανική κοινωνία. Για παράδειγµα, σήµερα αποφασίστηκε να αφαιρεθεί το άγαλµα του προέδρου Τέντι Ρούζβελτ από το προαύλιο του περίφηµου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στη Νέα Υόρκη. Σε επίπεδο συµβόλων, µιλώντας για την Αθήνα είναι σαν να λέµε ότι αφαιρείται το άγαλµα του Κολοκοτρώνη µπροστά από την Παλαιά Βουλή των Ελλήνων! Αγάλµατα ηρώων του εµφυλίου στον Νότο που βρίσκονταν σε δηµόσιους χώρους έχουν ήδη γκρεµιστεί και καταστραφεί από διαδηλωτές µε σιωπηλή συναίνεση των αρχών. Οχι µόνο οι δολοφόνοι του Φλόιντ αλλά και άλλοι αστυνοµικοί που ενεπλάκησαν σε παρόµοιες πράξεις βίας έχουν συλληφθεί ή απολυθεί, ενώ σε πολλές πολιτείες έχουν ξεκινήσει διαδικασίες αλλαγής της νοµοθεσίας που προστατεύει την αστυνοµία από οποιεσδήποτε κυρώσεις.
Παρόλο που έχουν ατονήσει σε ένταση, οι πορείες συνεχίζονται καθηµερινά σε όλη την αµερικανική επικράτεια. Η διαδικτυακή οργάνωση παραµένει στο φουλ µε διαφαινόµενα στοιχεία µετάβασης σε δεύτερο στάδιο. Το σηµαντικότερο είναι η πρωτόγνωρη πολυφυλετική σύνθεση των διαδηλώσεων και η παγκόσµια απήχηση του σλόγκαν «Black lives matter», το οποίο έρχεται να συνδεθεί µε διάφορες καταστάσεις κοινωνικών διαχωρισµών βαθιά ριζωµένων σε πολλές κοινωνίες του πλανήτη. Κοινός στόχος πλέον είναι η σύγκρουση µε οποιοδήποτε καθεστώς αναπαράγει παγιωµένες διακρίσεις.
Η επανεκλογή Τραµπ, που συνεπάγεται την επανεκλογή του Μιτς ΜακΚόνελ στην ηγεσία της Γερουσίας –αυτός είναι ο πραγµατικός ηγέτης των ΗΠΑ–, σηµαίνει ανεπανόρθωτη κατάλυση δηµοκρατικών θεσµών 250 χρόνων
Γιατί τώρα
Ο ρατσισµός είναι εγγενής στο συνταγµατικό φαντασιακό της αµερικανικής κοινωνίας από τότε που δηµιουργήθηκε. Οι ΗΠΑ έχουν τους περισσότερους φυλακισµένους σε όλο τον κόσµο, το 80% των οποίων είναι µαύροι αν και δεν ξεπερνούν το 20% του πληθυσµού. Η δολοφονική βία της αστυνοµίας κατά µαύρων πολιτών είναι καθηµερινό φαινόµενο, όµως ποτέ δεν έχει τιµωρηθεί αστυνοµικός σε δικαστήριο. Ποτέ! Νόµοι υπάρχουν αλλά δεν τηρούνται. Η κοινωνία το ξέρει αλλά το ανέχεται, ακόµη κι αν ένα µέρος της δυσφορεί. Ούτε ένας µαύρος πρόεδρος µε µαύρο υπουργό ∆ικαιοσύνης δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν αυτήν τη θεσµικά καλυπτόµενη αδικία. Οπότε τι διαφορετικό συµβαίνει τώρα;
1) Η πανδηµία έχει αλλάξει ριζικά όλες τις κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες ανά τον κόσµο. Oταν δολοφονήθηκε ο Φλόιντ στις ΗΠΑ οι νεκροί από την Covid-19 είχαν ξεπεράσει τις 100.000, η οικονοµία είχε κυριολεκτικά φρενάρει, πολλές πολιτείες βρίσκονταν σε lockdown πάνω από τρεις µήνες και οι άνεργοι είχαν ξεπεράσει τα 33 εκατοµµύρια.
Η πρωτόγνωρη κατάσταση αποµόνωσης, η ξαφνική οικονοµική δυσχέρεια, µαζί µε την τραυµατική εµπειρία του περιβάλλοντος ασθενών και νεκρών ανθρώπων –η θλίψη και ο φόβος συνάµα που κυρίευσαν τους πάντες ανεξαιρέτως– δηµιούργησαν πρωτοφανείς συνθήκες ανασφάλειας και κατέστησαν το κοινωνικό σώµα ιδιαίτερα ευάλωτο συναισθηµατικά. Σε αυτό το εκρηκτικό µείγµα συνυπολογίζουµε τα κύµατα οργής προς διάφορες κατευθύνσεις, ανάλογα µε την εµπειρία και την ιδεολογική σύσταση του καθενός. Η παράνοια της συνωµοσιολογίας έφτασε να συγκρούεται µε την αίσθηση κοινωνικής αδικίας για την αποτυχία του συστήµατος υγείας και κοινωνικής περίθαλψης να αντεπεξέλθει σε βασικές ανάγκες του πληθυσµού.
2) Αυτό το τελευταίο είναι σύµπτωµα του τραµπισµού – η ίδια η εκλογή Τραµπ ήταν ήδη σύµπτωµα. Η εκλογή Οµπάµα, που ηλιθιωδώς θεωρήθηκε από τα ΜΜΕ υπέρβαση του ρατσισµού, δηµιούργησε ένα τεράστιο αντίθετο ρεύµα εθνικιστικού παροξυσµού που ακούµπησε πάνω στην πλανητική αντίδραση κατά της παγκοσµιοποίησης. ∆υστυχώς το κίνηµα κατά της παγκοσµιοποίησης, που από την εποχή του Σιάτλ και της Γένοβας ήταν αριστερό (δηµοκρατικό και αντικαπιταλιστικό), είναι πια ακροδεξιό: ένας ρεβανσισµός εθνικισµού και βλακώδους νοσταλγίας για έναν «γηγενή» καπιταλισµό, λες και υπήρχε ποτέ τέτοια διαµόρφωση.
Κατευθυνόµενος µε µαεστρία από νεοφιλελεύθερες δυνάµεις της αµερικανικής αλλά και της διεθνούς ελίτ –τι απίστευτος κυνισµός!–, ο Τραµπ εκλέχθηκε και κυβερνά έκτοτε µε τα σκήπτρα του διχασµού, µοιράζοντας καθηµερινά µίσος και απαξίωση προς οτιδήποτε προοδευτικό. Ταυτόχρονα, η ρεπουµπλικανική Γερουσία ξεχαρβαλώνει κάθε ελεγκτικό µηχανισµό, κάθε νοµική δικλίδα ασφαλείας, κάθε δηµοκρατικό θεσµό. Μέσα σε αυτό το κοινωνικοπολιτικό µπάχαλο έφτασε µια σπίθα εξουσιαστικής βίας για να πυροδοτήσει την εξέγερση µιας νεολαίας που βλέπει το µέλλον της πεταµένο στα σκουπίδια.
3) Αναµφισβήτητα η τεχνολογία τής άµεσα µεταφερόµενης εικόνας έπαιξε καίριο ρόλο. Σε ένα 24ωρο ολόκληρος ο πλανήτης είδε κάτι που οι µαύροι βλέπουν κάθε µέρα στις γειτονιές τους. Αυτή η εκρηκτική αποκάλυψη συνέργησε σε περαιτέρω αποκαλύψεις, τις οποίες η πλειονότητα των Αµερικανών δεν γνωρίζει: π.χ. ότι τα συνδικάτα της αστυνοµίας επιβάλλουν στις συµβάσεις εργασίας το απόρρητο του φακέλου κάθε αστυνοµικού ώστε µηνύσεις ή απλώς παράπονα να µην καταγράφονται, επιτρέποντας έτσι την κατά συρροή παράνοµη βία. Η αντίφαση µεταξύ διαφάνειας και προσωπικού απορρήτου είναι ψευτοαντίφαση: η διαφάνεια είναι εναντίον κάθε εξουσίας.
Ποιο είναι το µέλλον
Οι πορείες νοµοτελειακά θα εξασθενήσουν. Τέτοια ένταση δεν µπορεί να διατηρηθεί, ιδίως όταν η εξουσία επιλέγει να αποφορτίσει τη σύγκρουση. Γι’ αυτό τα εγχειρήµατα κατάληψης χώρων όπως στο Σιάτλ, όπου έχει δηµιουργηθεί αυτόνοµη ζώνη, ή στη Μινεάπολη, όπου δηµιουργήθηκε ένας «ιερός χώρος» στο σηµείο της δολοφονίας, έχουν µεγάλη σηµασία. Είναι απαραίτητο να αναγεννηθούν οι πρακτικές καταλήψεων ή κινήµατος των πλατειών ώστε η εξέγερση να έχει διάρκεια, να περάσει σε ένα επιβαλλόµενο παιδαγωγικό στάδιο και να παραµείνει στην επικαιρότητα.
Οµως η αντίδραση σε τέτοια εγχειρήµατα θα είναι αναπόφευκτη, γι’ αυτό η ευθύνη να δηµιουργηθούν συνθήκες αυτοδιάθεσης είναι τεράστια. Ηδη λέγεται ότι θα επιχειρηθεί κατάλυση της αυτόνοµης ζώνης στο Σιάτλ λόγω αποτυχίας στην αυτοδιαχείριση της αστυνόµευσης. Ο Τραµπ δήλωσε ότι θα χτυπήσει οποιαδήποτε προσπάθεια δηµιουργίας αυτόνοµης ζώνης στην Ουάσινγκτον µε στρατιωτικές δυνάµεις. Βέβαια η σύγκρουση θα αναζωπυρώσει την ένταση της εξέγερσης, αλλά αυτό δεν συνιστά λύση γιατί η ασυµµετρία δυνάµεων είναι συγκλονιστική. Το σηµαντικότερο είναι µε ποιον τρόπο αυτή η πρωτοφανής πολυφυλετική οργή και συλλογικότητα της νεολαίας θα µεταφερθεί στην κάλπη τον Νοέµβριο. Κακά τα ψέµατα, κάθε εξέγερση είναι καταδικασµένη να πνιγεί στο αίµα αν δεν µπορέσει να µεταλλαχτεί σε µαζικό κίνηµα δηµοκρατικής ισχύος. Κάθε εξέγερση ξεκινά στους δρόµους, αλλά νικά µόνο αν καταφέρει να επιβάλει νέους θεσµούς και νόµους.
Η δηµοκρατία στην Αµερική βρίσκεται στο χείλος του γκρεµού. Η επανεκλογή Τραµπ, που συνεπάγεται την επανεκλογή του Μιτς ΜακΚόνελ στην ηγεσία της Γερουσίας –αυτός είναι ο πραγµατικός ηγέτης των ΗΠΑ–, σηµαίνει ανεπανόρθωτη κατάλυση δηµοκρατικών θεσµών 250 χρόνων. Εκτός αν κανείς είναι ακόµη υποχείριος κάποιου αφελούς αντιαµερικανισµού, οι συνέπειες µιας τέτοιας περίπτωσης θα είναι καταστροφικές πλανητικά. Ο διαφαινόµενος εκφασισµός της Αµερικής στην καλύτερη περίπτωση θα ισχυροποιήσει παρόµοιες δυνάµεις σε πολλές κοινωνίες. Στη χειρότερη περίπτωση θα δηµιουργήσει σύγκρουση αυτών των δυνάµεων, δηλαδή συνθήκες παγκόσµιου πολέµου.
Ο Τζο Μπάιντεν και η ηγεσία του ∆ηµοκρατικού Κόµµατος µπορεί µεν να είναι µέρος του συστήµατος, αλλά οι µαζικές δυνάµεις που ενεργοποιήθηκαν από τον Σάντερς και ριζοσπαστικοποιήθηκαν σε αυτή την εξέγερση –µαζί µε την εµπειρία της πανδηµίας που ξεµπρόστιασε τη διαφθορά, την αδιαφορία και την ανικανότητα του καθεστώτος– έχουν κινητοποιήσει ένα ανέλπιστα µεγάλο µέρος της κοινής γνώµης, ώστε να µπορούν να µεταφερθούν οι λεγόµενες «αντισυστηµικές» σηµασίες από το τέλµα του εθνικιστικού παροξυσµού που τις έχει καταλάβει στον παγκόσµια δηµοκρατικό χώρο όπου πραγµατικά ανήκουν. Τη συγκεκριµένη στιγµή για να δικαιωθούν ο αδικοχαµένος Φλόιντ και αναρίθµητοι άλλοι πριν, ταυτόχρονα και ύστερα από αυτόν, το κίνηµα πρέπει να εξοβελίσει τον Τραµπ και όλους τους µαφιόζους που τον στηρίζουν.
Ο Στάθης Γουργουρής είναι καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Κοινωνικών Σπουδών και Κλασικών Σπουδών, Columbia University, Νέα Υόρκη
