Μιλάμε με τον Νίκο Γεωργιάδη, συγγραφέα των βιβλίων «Σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία. Οψεις της κοινωνίας και της πολιτικής» (2018) και «Οδηγός για τη σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία» (2021), για το παρελθόν αλλά και το παρόν του Nordic noir.
Πηγαίνοντας να συναντήσω τον Νίκο Γεωργιάδη, εκπαιδευτικό και συγγραφέα δύο βιβλίων για τη σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία, σκεφτόµουν για ποιους λόγους µπορεί να ενδιαφέρει τον κόσµο ένα είδος που ορίζεται αυστηρά γεωγραφικά και πολιτισµικά. Κι έτσι ξεκίνησε η συζήτησή µας: «Ανανέωσε το είδος από άποψη ύφους και θεµατολογίας· φανερώνει σκοτεινές πτυχές κοινωνιών που µέχρι πρότινος θεωρούνταν ιδανικές· δηµιουργεί ενδιαφέροντες χαρακτήρες και τους φωτίζει από διαφορετικές µεριές». Ο Νίκος Γεωργιάδης άρχισε να ασχολείται µε το Nordic noir από τις αρχές του καινούργιου αιώνα και αποτύπωσε το αποτέλεσµα της ενασχόλησής του και των ερευνών του σε δύο µοναδικές για την ελληνική βιβλιογραφία µελέτες: «Σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία. Οψεις της κοινωνίας και της πολιτικής» (2018) και «Οδηγός για τη σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία» (2021), και τα δύο από τις εκδόσεις Ηρόδοτος.
Η σκανδιναβική αστυνοµική λογοτεχνία είναι πολύ σκοτεινή –ιδιαίτερα για τους ανθρώπους της Μεσογείου– κι όµως η απήχησή της είναι παγκόσµια. Πώς είναι δυνατόν τα ζητήµατα που απασχολούν τους κατοίκους του βόρειου ηµισφαιρίου να προκαλούν το ενδιαφέρον όλου του κόσµου; «Σε µεγάλο βαθµό αφορούν τον κόσµο. Είναι τα ζητήµατα της µετανάστευσης, της αναβίωσης του ρατσισµού, του ναζισµού, του trafficking κ.λπ. Είναι φλέγοντα θέµατα που αφορούν κάθε κοινωνία. Η οξεία κοινωνικοπολιτική κριτική –την οποία βέβαια συναντάµε και στο γαλλικό νουάρ όπως και σε άλλες σχολές– εδώ και δεκαετίες είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους».
Κι όµως, οι αστυνοµικοί είναι φίλοι µας
Ποια είναι η προϊστορία του σκανδιναβικού νουάρ; Οι ρίζες του διακλαδώνονται σε άλλες «εθνικές» σχολές; «Για το είδος όλα αρχίζουν από τα µέσα του 19ου αιώνα, από την εποχή που εµφανίστηκαν αυτά που σήµερα αποκαλούµε αστυνοµικά. Στη συνέχεια κατά χώρα υπήρξαν διάφορες χρυσές εποχές µε σηµαντικούς λογοτέχνες. Η χρυσή εποχή ας πούµε για τη Νορβηγία και τη Φινλανδία ήταν στον Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, στη Σουηδία µετά τη δεκαετία του’50 µε τους τέσσερις µεγάλους, τους Stieg Trenter, Maria Lang, Vic Suneson και Hans-Krister Rönblom. Και µετά πάµε στο 1965, όταν γίνεται η τοµή µε τη Maj Sjöwall και τον Per Wahlöö. Είναι αυτοί που αλλάζουν και το σκανδιναβικό αλλά και το ευρωπαϊκό αστυνοµικό». Το φαινόµενο που εντυπωσιάζει είναι πως τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν ως κοινωνίες, τα οποία εµφανίζονται ως φόντο ή ως µέρος της πλοκής στο µυθιστόρηµα, οι συγγραφείς τα εσωτερικεύουν, σαν να ψυχολογικοποιούν την αντικειµενική πραγµατικότητα. «Για τους άντρες ήρωες υπάρχει µια πολύ προσφυής κατηγοριοποίηση από ένα Σουηδό δηµοσιογράφο: “σχολή του έλκους”. Επειδή ακριβώς έχουν όλοι προβλήµατα υγείας που αντανακλούν τα προβλήµατα της κοινωνίας και πώς τα σωµατοποιούν. Αρκετοί ήρωες, όπως ο Μπεκ της Sjöwall και του Wahlöö, έχουν στοµαχικές διαταραχές. Επίσης οι ήρωες αντιµετωπίζουν είτε οικογενειακά είτε ψυχολογικά είτε προβλήµατα υγείας· διαφέρουν πολύ από τον γνωστό ήρωα των αστυνοµικών µυθιστορηµάτων. Τον γνωστό µέχρι τότε βέβαια, γιατί από τότε αλλάζουν τα πράγµατα. Γιατί και ο Ρέµπους του Ιαν Ράνκιν είναι παρόµοιος. Οι “επίγονοι” στην ουσία εµφανίζουν πολλά κοινά στοιχεία µε τον Μπεκ. Γενικά µιλώντας πάντως, υπήρξαν κοινωνίες που κατά µία έννοια ήταν κάπως αθώες. Και ήρθε η δολοφονία του Πάλµε να ανατρέψει τη ροή των πραγµάτων και να αποτελέσει σηµείο που έδωσε ώθηση στο είδος» αναφέρει ο κ. Γεωργιάδης.
Οι Σκανδιναβοί αγαπούν ένα συγκεκριµένο είδος αλλά πώς θα µπορούσαµε να το ορίσουµε; «Το βασικό είδος είναι το police procedural, δηλαδή το υποείδος που ξεκίνησε στις Ηνωµένες Πολιτείες µε τον ΜακΜπέιν. Εδώ ο ήρωας δεν είναι ένας, αλλά µια οµάδα αστυνοµικών – µάλιστα σε αυτή την περίπτωση δίνεται η ευκαιρία να αναδειχτεί η πολυπολιτισµικότητα της κοινωνίας, οι διαφορετικοί χαρακτήρες κ.λπ. Αυτό είναι µια φυσική συνέχεια από το hard boiled όπου ο ήρωας ήταν µοναχικός ντετέκτιβ. Από τη στιγµή που αλλάζει η κοινωνία –στην Αµερική το υποείδος δηµιουργήθηκε µεταπολεµικά– είναι πια σαφές ότι δεν αρκεί ένας µοναχικός που θα επιβάλλει τον νόµο, αλλά αυτό γίνεται δουλειά ενός µηχανισµού που έχει αλλάξει µετά τον πόλεµο και σε ένα βαθµό έχει εκδηµοκρατιστεί –όσο είναι δυνατό να συµβεί αυτό– και πάνω απ’ όλα αναδεικνύει τις νέες συνθήκες κοινωνικής συγκρότησης. Καθώς όµως κανένα υποείδος δεν είναι στεγανό, βλέπουµε να υπάρχουν συνδυασµοί υποειδών και βέβαια το κυρίαρχο επηρεάζεται από την ειδικότερη ιστορία της χώρας. Για παράδειγµα στη Νορβηγία, όπου από την εποχή του πολέµου υπήρχε δυσπιστία απέναντι στο κράτος εξαιτίας του Κουίσλινγκ, είναι χαρακτηριστικό ότι είναι δηµοφιλές το hard boiled. Επίσης στη ∆ανία για διαφορετικούς ιστορικούς λόγους είναι πιο κοσµοπολίτικος ο χαρακτήρας του αστυνοµικού. Εξαρτάται λοιπόν από πολλούς παράγοντες» υπογραµµίζει ο συγγραφέας.
Νέες (εγκληµατικές) εποχές, νέα καθήκοντα
Στα καθ’ ηµάς είναι παράδοξο οι βασικοί ήρωες που οδηγούν σε λύσεις τις καταστάσεις να είναι οι αστυνοµικοί. Και αν για τις Ηνωµένες Πολιτείες γίνεται πιο εύκολα κατανοητό το γεγονός –βλέπουµε ακόµη και αστυνοµικούς µοναχικούς ήρωες στο νουάρ–, πώς µπορεί να εξηγηθεί το φαινόµενο στις κοινωνίες του βορρά; «Είναι κοινωνίες οι οποίες –τουλάχιστον µέχρι πρόσφατα, καθώς έχουν συµβεί πολλές αλλαγές– έχουν χαµηλά ποσοστά σοβαρής εγκληµατικότητας, ενώ η αναλογία αστυνοµικών ανά κάτοικο είναι από τις χαµηλότερες και τα σωφρονιστικά τους συστήµατα επενδύουν στην επανένταξη του ανθρώπου στην κοινωνία παρά στην τιµωρία. Είναι λογικό λοιπόν να υπάρχει εµπιστοσύνη σε αυτούς τους θεσµούς. Ούτως ή άλλως υπήρξαν κοινωνικά κράτη που υλοποίησαν τα προτάγµατα της σοσιαλδηµοκρατίας. Η εµπιστοσύνη αυτή κλονίστηκε σε ένα βαθµό µε τη δολοφονία του Πάλµε» λέει ο Νίκος Γεωργιάδης.
Μπορούµε να αναγνωρίσουµε µε ευκολία το πολιτικό πρόσηµο στα αµερικανικά hard boiled· το ίδιο συµβαίνει και στην περίπτωση του σκανδιναβικού αστυνοµικού µυθιστορήµατος; «Είναι πολύ πιο σαφές. Πρόκειται για µια αριστερή κριτική. Από την οπτική του ρόλου που µπορεί να παίζει το κράτος, πώς αυτό µπορεί να διαβρώνεται µέσα από νεοναζιστικές οργανώσεις ή από την άκρα ∆εξιά γενικότερα, πώς µπορεί να καταπατά τις διακηρυγµένες καταστατικές αρχές του –κλασικό είναι το παράδειγµα της τριλογίας του Stieg Larsson–, να καταργεί τα ίδια τα δικαιώµατα που υποτίθεται ότι προασπίζει. Για µερικούς πολύ σηµαντικούς συγγραφείς, όπως ο Larsson και ο Leif Persson, πολλές φορές ο αστυνοµικός µηχανισµός αποτελεί µέρος µάλλον του προβλήµατος παρά της λύσης. Βέβαια υπάρχει διαφορά ακόµη και ανάµεσα στους πολύ διάσηµους συγγραφείς· άλλη είναι για παράδειγµα η προσέγγιση του Mankell, που θεωρεί ότι η αστυνοµία είναι ο µηχανισµός ο οποίος θα µπορούσε υπό κάποιες συνθήκες να είναι η δικλίδα ασφαλείας για ένα λειτουργικό κράτος, και άλλη τόσο του Larsson όσο και ενός σχετικά άγνωστου στην Ελλάδα ντουέτου συγγραφέων, των Anders Roslund και Börge Hellström, που υποστηρίζουν ότι ο ίδιος κρατικός µηχανισµός µπορεί να είναι πιο επικίνδυνος υπό κάποιες προϋποθέσεις».
Η συζήτηση οδηγείται στην ουσία του εγκλήµατος –την απολυτότητά του ή τη σχετικοποίησή του– αλλά και τη θέση της αστυνοµικής λογοτεχνίας στις σηµερινές συνθήκες της Σκανδιναβίας. «Τα πάντα εξαρτώνται από τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε χώρας. Ας πούµε το έγκληµα τιµής στη Σκανδιναβία έγινε γνωστό από τα εγκλήµατα που γίνονται σε κλειστές µουσουλµανικές κοινότητες. Κυρίως αυτά που αντιµετωπίζουν είναι εγκλήµατα λευκού κολάρου, οικονοµικά εγκλήµατα, κάποια αδικήµατα διαφθοράς που σ’ εµάς είναι πολύ συνηθισµένη αλλά εκεί δεν είναι και τόσο. Μετά το 1990 και την κατάρρευση της ΕΣΣ∆ και κυρίως µετά τον πόλεµο στη Γιουγκοσλαβία δέχτηκαν µεγάλες εισροές µεταναστών· το έγκληµα µέσα από τις εθνικές µαφίες διεθνοποιήθηκε και πήρε νέες διαστάσεις. Και ως τέτοιο αντιµετωπίζεται. Αρα έχουµε µια ευρεία γκάµα εγκληµάτων πλέον, που αντιµετωπίζονται αναλόγως από τους συγγραφείς. Το σίγουρο όµως είναι ότι προσπαθούν να διερευνήσουν τις κοινωνικές αιτίες του εγκλήµατος. Υπάρχει εµβάθυνση στο τι και το γιατί. Πώς φτάσαµε έως εκεί» παρατηρεί ο συγγραφέας.
Σε ποιο σηµείο βρίσκεται σήµερα το Nordic; «Βρίσκεται σε ένα πολύ ενδιαφέρον και χαοτικό στάδιο εξέλιξης. Κάποια χαρακτηριστικά ατονούν, κάποια άλλα έρχονται στην επιφάνεια. Κι αυτή η ιστορία ξεκινά µε τον Larsson το 2010. Με την περίφηµη τριλογία του “Millennium” παρουσιάζει ένα έργο που είναι υβρίδιο λογοτεχνικών ειδών και υποειδών. Είναι και θρίλερ και κλασικό αστυνοµικό whodunnit και police procedural και hard boiled, έχει και στοιχεία φαντασίας αλλά και Gothic. Είναι καινούργιο είδος κι αυτό αρχίζει να σπάει την κυριαρχία του police procedural. Και από εκεί και πέρα υπάρχουν βιβλία τα τελευταία χρόνια που δεν τα συναντούσες: ιστορικό αστυνοµικό, δικαστικό θρίλερ, ψυχολογικό θρίλερ. Αυτά υπήρχαν στις παρυφές του σκανδιναβικού αστυνοµικού. Τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να µπαίνουν στην κεντρική σκηνή».
INF0
Το βιβλίο «Οδηγός για τη σκανδιναβική αστυνομική λογοτεχνία» του Νίκου Μ. Γεωργιάδη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ηρόδοτος
