Το αμερικανικό όνειρο και ο αμερικανικός εφιάλτης του μεγιστάνα του θεάματος στις αρχές του 20ού αιώνα
Ερευνα: Νίκος Θεοδοσίου, Σκηνοθέτης
Ποια είναι η θέση του Αλέξανδρου Πανταζή στην ιστορία του θεάματος στις ΗΠΑ; Ο άλλοτε μεγιστάνας με το μεγαλύτερο δίκτυο θεάτρων τις δεκαετίες 1910 και 1920 παραμένει προκλητικά αγνοημένος. Γιατί; Ογδόντα και πλέον χρόνια από τον θάνατό του αυτό το ερώτημα φαίνεται να απασχολεί όλο και περισσότερους ανθρώπους. Το 2018 ήταν σίγουρα η χρονιά της «επιστροφής» του Πανταζή.
Ο Ντόναλντ Μπόρτσερς είναι σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός στο Χόλιγουντ. Στο προσωπικό του κανάλι στο YouTube αφιέρωσε εφτά εκπομπές για να αφηγηθεί τη ζωή του Αλέξανδρου Πανταζή. Ο Μπόρτσερς είναι κατηγορηματικός: «Χωρίς μετανάστες όπως ο Αλέξανδρος Πανταζής για να δείξουν τον δρόμο, το Χόλιγουντ θα έμοιαζε με τη βιομηχανία πετρελαίου στα τέλη του 1880 που κυριαρχούνταν από ένα άτομο, τον Τζον Ροκφέλερ. Παρά το πρωτοπόρο πνεύμα του, ο Πανταζής είναι ξεχασμένος σήμερα σε μεγάλο βαθμό».
Η Γκρισέλντα «Μπέιμπ» Λέχρερ αφιέρωσε ένα βιβλίο 228 σελίδων με τίτλο «In search of Alexander Pantages – Head of the Vaudeville Circuit» για να υποστηρίξει πως το όνομα του Πανταζή ζει. «Μπορεί τώρα να είναι ξεχασμένος, αλλά το έργο του συνέβαλε στο να διαμορφωθεί η αμερικανική ψυχαγωγία για έναν ολόκληρο αιώνα» γράφει χαρακτηριστικά. Πέρυσι επίσης κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ και το βιβλίο του πανεπιστημιακού Τάσου Λαγού με τίτλο «Ο Αμερικανός Δίας, η ζωή του μεγιστάνα του θεάτρου Αλέξανδρου Πανταζή», η πρώτη μονογραφία γραμμένη από Ελληνα, στηριγμένη σε πολύχρονη έρευνα.
Αλλά και όσα από τα υπέρλαμπρα θέατρα-κινηματογράφους που έχτισε ο Πανταζής διατηρήθηκαν προβάλλουν τώρα με περηφάνια το ένδοξο παρελθόν. Το 2018 το μεγαλειώδες Pantages Theater –το οποίο έχει χαρακτηριστεί ιστορικό μνημείο– στην Τακόμα γιόρτασε τα 100 χρόνια του και ανακαινίστηκε πλήρως.
Από την Ανδρο στο κυνήγι του χρυσού
Η ζωή του Πανταζή μοιάζει με παραμύθι, με πολλούς δράκους και πολλά μυστήρια. Ακόμη και τώρα παραμένει άγνωστο πότε γεννήθηκε. Ολα συγκλίνουν ότι ήρθε στη ζωή ανάμεσα στο 1865 και το 1876. Αγνωστο είναι τι τον έσπρωξε σε ηλικία μόλις εννέα χρόνων να αφήσει την Ανδρο και να μπαρκάρει ναυτόπαιδο σε μια σκούνα. Λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή του από ελονοσία στον Παναμά όπου δούλεψε εργάτης για δυο χρόνια στη διάνοιξη της διώρυγας, για να φτάσει σε ηλικία 13 χρόνων στο Σαν Φρανσίσκο. Αλλά ούτε εκεί ρίζωσε.
Αν και το 1896 κατάφερε να αποκτήσει ένα εστιατόριο, έχοντας δουλέψει πρωτύτερα ως γκαρσόνι αλλά και παλαιστής, τα παράτησε. Εφυγε για το Κλοντάικ ακολουθώντας τους χρυσοθήρες. Αλλά χρυσάφι δεν βρήκε. Ανακάλυψε όμως ότι μπορούσε να πλουτίσει προσφέροντας θέαμα στους τυχοδιώκτες που συνέρρεαν εκεί. Καθοριστικός παράγοντας σε αυτήν τη στροφή του Πανταζή πρέπει να ήταν ο έρωτάς του με την Κέιτ Ρόκγουελ, διάσημη χορεύτρια της περιοχής, γνωστή ως η «ωραία του Γιούκον». Μαζί στήσανε την πρώτη επιχείρηση θεαμάτων στο Ντόσον του Καναδά, αλλά όταν ο πυρετός του χρυσού άρχισε να ξεθυμαίνει, ο Πανταζής εγκατέλειψε και την πόλη και την Κέιτ.
Εγκαταστάθηκε στο Σιάτλ και το 1902 νοίκιασε ένα μικρό κατάστημα, έβαλε μέσα μερικούς ξύλινους πάγκους, μια μηχανή προβολής, μίσθωσε έναν θίασο επιθεώρησης και άνοιξε το Crystal Theatre. Από κει ξεκίνησε να χτίζει την αυτοκρατορία του. Δυο χρόνια αργότερα με τα χρήματα που κέρδισε κατάφερε να χτίσει το πρώτο θέατρο στη μαρκίζα του οποίου έβαλε με μεγάλα γράμματα το όνομά του: Pantages Vaudeville.
Μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο Πανταζής είχε το ισχυρότερο δίκτυο βοντβίλ στην Αμερική. Το 1920 είχε καταφέρει να είναι ιδιοκτήτης τριάντα και πλέον θεάτρων ενώ διαχειριζόταν άλλα εξήντα που απλώνονταν σε όλη τη δυτική ακτή, εν μέρει στην ανατολική καθώς και στον Καναδά.
Τα θέατρα, που συνδύαζαν το ζωντανό πρόγραμμα με τον κινηματογράφο, ονομάζονταν βόντφιλμς. Αν και ο Πανταζής λάτρευε το ζωντανό θέαμα και ο κινηματογράφος αποτελούσε δευτερεύον καλλιτεχνικό στοιχείο στις αίθουσές του, το 1925 πήρε την πρωτοβουλία να δημιουργήσει ένα μεγάλο δίκτυο κινηματογράφων.
Η στροφή δεν είναι τυχαία. Είναι η εποχή που ο βωβός κινηματογράφος γνωρίζει αποθέωση, καθώς παράγονται μεγάλες ταινίες που ελκύουν τα πλήθη. Ο Πανταζής είχε όρθιες τις κεραίες του σε όλες τις αλλαγές και παρακολουθούσε ο ίδιος τις παραστάσεις ώστε να μετράει τον σφυγμό του κοινού.
Η πολυτέλεια των θεάτρων Pantages έγινε θρυλική. Βασικός συντελεστής της ομορφιάς τους ήταν ο αρχιτέκτονας Μάρκους Πριτέκα. Η συνεργασία τους ξεκίνησε το 1910, όταν ο αρχιτέκτονας ήταν μόλις 21 χρόνων. Συναντήθηκαν στο Σιάτλ και κουβέντιασαν τον σχεδιασμό του Pantages Theatre στο Σαν Φρανσίσκο. Η περιοχή παρουσίαζε μερικές ιδιαιτερότητες και ήταν μια πρόκληση για τον αρχιτέκτονα. Ο Πανταζής έμεινε τόσο πολύ ικανοποιημένος από το αποτέλεσμα που από εκείνη τη στιγμή και μετά του ανέθεσε να σχεδιάσει όλα του τα θέατρα.
Το 1929, στο κορύφωμα αυτής της θριαμβευτικής πορείας, ξεκίνησαν να χτίζουν τον μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστερο κινηματογράφο στην καρδιά της κινηματογραφικής βιομηχανίας στις ΗΠΑ, στο Χόλιγουντ. Ο Πανταζής ήθελε να υποδηλώσει την κυριαρχική του θέση στον χώρο του θεάματος. Είναι το θέατρο του Πανταζή στο μπουλβάρ Χόλιγουντ, που υπάρχει ακόμη. Αλλά στα εγκαίνιά του ο Πανταζής ήταν απών. Βρισκόταν στη φυλακή.
Η μεγάλη συνωμοσία και η πτώση ενός μεγιστάνα
Είμαστε στις παραμονές του μεγάλου οικονομικού κραχ. Στον χώρο του θεάματος παρατηρείται μεγάλη κινητικότητα με έντονες μονοπωλιακές τάσεις. Οι μεγάλοι εξαγοράζουν τους μικρότερους με θεμιτά και αθέμιτα μέσα. Απέναντι στον Πανταζή βρέθηκε η Radio Keith Orpheum (RKO) που εκπροσωπούνταν από τον Τζο Κένεντι, ιδρυτή της γνωστής πολιτικής δυναστείας, με εκδηλωμένα δημόσια τα φιλοναζιστικά του αισθήματα και απροκάλυπτες σχέσεις με τη μαφία. Οταν ο Πανταζής απέρριψε τις προσφορές του, ο Κένεντι τον απείλησε προβάλλοντας την επιρροή του στους τραπεζικούς οργανισμούς και στις κινηματογραφικές εταιρείες. Αλλά δεν έμεινε εκεί.
Στις αρχές Αυγούστου 1929 ο Πανταζής βρέθηκε κατηγορούμενος από τη 17χρονη χορεύτρια Γιούνις Πρινγκλ ότι την έσπρωξε σε ένα ντουλάπι, της έσκισε τα ρούχα και τη βίασε. Ο Πανταζής συνελήφθη. Αυτή ήταν η αρχή μιας πολύ μεγάλης περιπέτειας. Στην πρώτη γραμμή της επίθεσης εναντίον του βρέθηκε ο Τύπος και ιδιαίτερα η μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα «Los Angeles Examiner», ιδιοκτησίας του διαβόητου μεγιστάνα του Τύπου Ουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ, με αλλεπάλληλα πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα.
Η δίωξη του Πανταζή συνοδεύτηκε από ένα γενικευμένο κύμα ξενοφοβίας. Ρατσιστές δημοσιογράφοι έφτασαν στο σημείο να καταγγέλλουν όλους τους Ελληνες μετανάστες ως ψευδόμενα, κτηνώδη τέρατα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το δικαστήριο έκανε δεκτό το κατηγορητήριο. Ο Πανταζής καταδικάστηκε σε πενήντα χρόνια κάθειρξη. Ο εγκλεισμός του στη φυλακή του Σαν Κουέντιν κράτησε έως τον Ιούνιο του 1930, όταν, λόγω αλλεπάλληλων καρδιακών κρίσεων και νοσηλείας σε νοσοκομεία, αποφυλακίστηκε με εγγύηση.
Στις 3 Νοεμβρίου 1931 ξεκίνησε η δίκη στο εφετείο στην οποία αποδείχτηκε η αθωότητά του. Η περιπέτεια αυτή τον πλήγωσε ηθικά, επιβάρυνε την υγεία του και τον κατέστρεψε οικονομικά. Υποχρεώθηκε να πουλήσει το δίκτυο αιθουσών του για μόλις τριάμισι εκατομμύρια δολάρια ενώ η αρχική προσφορά του Κένεντι ήταν οκτώ εκατομμύρια. Δύο χρόνια μετά η Πρινγκλ είπε στον δικηγόρο της ότι ήθελε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα. Ξαφνικά όμως πέθανε από άγνωστη αιτία. Στο νεκροκρέβατο ομολόγησε στη μητέρα της και σε έναν φίλο της ότι ο Τζο Κένεντι είχε στήσει την ιστορία του βιασμού. Ισως εδώ βρίσκεται η αιτία της πολύχρονης «σιωπής» για τον Αλέξανδρο Πανταζή.
Μετά την αποφυλάκισή του ξεκίνησε τις προσπάθειες για μια δυναμική επάνοδο στον χώρο του θεάματος όπως και στον χώρο της παραγωγής. Αλλά δεν πρόλαβε να υλοποιήσει τα σχέδιά του. Πέθανε στις 17 Φεβρουαρίου 1936 από καρδιακή προσβολή.
Ο Ανδριώτης που αγαπούσε το θέαμα
Δεν έχουμε κάποιο δικό του κείμενο στο οποίο να έχει καταγράψει τις σκέψεις του. Ούτε κάποια εκτεταμένη συνέντευξη. Αρνιόταν συστηματικά τη δημοσιότητα. Μίλαγε έξι γλώσσες αλλά καμία καλά. Ούτε τα αγγλικά! Ο Πανταζής είχε έναν συγκεκριμένο προσανατολισμό: την παροχή θεάματος με χαμηλό εισιτήριο στα πιο φτωχά στρώματα της κοινωνίας, κυρίως στους εργάτες. Δεν είναι γνωστό αν αυτό αποτελούσε ταξική επιλογή ή απλώς έξυπνη επιχειρηματική κίνηση. Πάντως είχε αλάνθαστο ένστικτο γι’ αυτό που άρεσε στον κόσμο.
Τα θεάματα των θεάτρων του Πανταζή ξεχώριζαν από αυτά των ανταγωνιστών του από την ποιότητα των εκτελεστών και από την τάση να είναι εντυπωσιακά. Εκρινε ένα έργο ή έναν καλλιτέχνη όχι από το όνομα ή τη φήμη του αλλά από το δικό του ένστικτο.
Δούλευε 18 ώρες την ημέρα επτά ημέρες τη βδομάδα. Βρισκόταν σε διαρκή κίνηση ταξιδεύοντας ασταμάτητα. Δεν είχε συμβούλους, δεν κρατούσε σημειώσεις –αφού δεν ήξερε να γράφει–, ούτε καν διάβαζε ο ίδιος την αλληλογραφία, καθώς δεν ήξερε να διαβάζει. Διέθετε καταπληκτική μνήμη, ιδιαίτερη ευφυΐα, διορατικότητα, την ικανότητα να διαχειρίζεται πολλές υποθέσεις ταυτόχρονα και έπαιρνε αποφάσεις αστραπιαία.
Απέκτησε μεγάλη φήμη για την τιμιότητα στις συναλλαγές με τους συνεργάτες του, τους επενδυτές και τους πιστωτές. Δεν υπάρχει καμία αναφορά, έστω και ως υποψία, για συναλλαγή με τους κατέχοντες πολιτική δύναμη, κάτι πολύ συνηθισμένο στον χώρο του μεγάλου θεάματος στην Αμερική. Ηταν ανεξάρτητος όχι μόνο επιχειρηματικά αλλά και πολιτικά.
Μπορεί να ήταν «μοναχικός λύκος», όπως συνήθιζαν να τον χαρακτηρίζουν, αλλά επίσης ήταν ένας άνθρωπος μέσα στην κοινωνία. Ο Αλέξανδρος Πανταζής έζησε το αμερικανικό όνειρο αλλά και τον αμερικανικό εφιάλτη.
INFΟ
Η πρώτη αναφορά για τον Αλέξανδρο Πανταζή στην Ελλάδα γίνεται στο βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου «Ο μετανάστης κινηματογράφος», που κυκλοφόρησε το 2003 από το Νεανικό Πλάνο. Το βιβλίο υπάρχει ελεύθερο στο διαδίκτυο στη διεύθυνση https://theodosiou.wordpress.com/vivlia/metanastis_kinimatografos/ Μια νέα αναφορά θα υπάρξει στο βιβλίο των Φώντα Λάδη και Νίκου Θεοδοσίου «Ελληνες στο Χόλυγουντ»
