Μια συζήτηση για τη διαδρομή της Μεγάλης Ιδέας έως σήμερα
Το νήμα της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας συνεχίζει να ξετυλίγει ο εκπαιδευτικός Σπύρος Αλεξίου, καθώς μετά τις «άγνωστες» ιστορίες από την Eπανάσταση του 1821 καταπιάνεται με τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους, το οποίο δομήθηκε στη βάση της επέκτασης, στη Μεγάλη Ιδέα. Αυτό το ιδεολόγημα διατρέχει όλη την ιστορία από το 1844 μέχρι την οριστική καταστροφή του στην προκυμαία της Σμύρνης το 1922 επειδή, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, είναι μια στρατηγική που εκφράζει κοινωνικές τάξεις, πολιτικές τακτικές και οικονομικά συμφέροντα. Μιλώντας με τον Σπ. Αλεξίου ανιχνεύουμε τα «άβολα» ψήγματα ιστορίας που επαναλαμβάνονται όχι απλώς σαν φάρσα αλλά και ως τραγωδία.
Η Μεγάλη Ιδέα συνίσταται από έναν αγιοποιημένο ηγέτη, π.χ. Βενιζέλος, και κάποιο στρατηγικό στόχο που διευκολύνει τις αρχόμενες τάξεις;
Η Μεγάλη Ιδέα δεν ήταν «τέχνασμα» που επινοήθηκε ώστε να αποπροσανατολίζεται η κοινωνία. Ο 19ος αιώνας είναι περίοδος αναταραχών και επαναστάσεων. Ο Χόμπσμπαουμ χρησιμοποίησε τον όρο «ενσυνείδητα εθνικιστικά κινήματα» εννοώντας την επιθυμία δημιουργίας εθνικού κράτους με εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις. Η προετοιμασία της Επανάστασης του 1821, η ίδια η επανάσταση και η δημιουργία του ελληνικού κράτους εμπεριέχουν αντικειμενικά την ιδέα της εγκόλπωσης εδαφών και πληθυσμών που θεωρούνταν ότι μετείχαν στην ελληνική εθνική ταυτότητα. Τι σήμαινε αυτό, ποιοι ήταν οι πληθυσμοί και σε ποια εδάφη κατοικούσαν ήταν ασαφές και επέτρεψε κάθε είδους τυχοδιωκτισμό από τη μεριά της άρχουσας τάξης. Από τους πολιτικούς εκφραστές της στρατηγική είχε μόνο ο Βενιζέλος, γι’ αυτό και έφτασε μακριά και οδήγησε στη μεγαλύτερη καταστροφή. Η «αγιοποίησή» του, η ανάδειξή του σε «εθνάρχη» ήταν επιλογή αρχικά μερίδας του αστικού κόσμου και στη συνέχεια του συνόλου του.
Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ενώ στα Νοεμβριανά συγκρούστηκαν δύο τακτικές της Μεγάλης Ιδέας, στην Κατοχή πολλοί βενιζελικοί (Γονατάς, Πάγκαλος κ.ά.) στάθηκαν στην ίδια πλευρά της Ιστορίας με τους αντιβενιζελικούς;
Τον Νοέμβρη του 1920 συγκρούστηκαν οι τακτικές αστικών σχηματισμών που είχαν κοινή στρατηγική: τη Μεγάλη Ιδέα και την πρόσδεση στην Αντάντ, παρά τις διαφοροποιήσεις για τον βαθμό και την κύρια δύναμη. Στο δίπολο αυτό εγκλωβίστηκε η αστική τάξη. Ακόμη κι όταν η καταστροφή φάνταζε βέβαιη, καμία μερίδα της δεν πρότεινε συμβιβασμό. Οι αλλαγές που επήλθαν στην ελληνική κοινωνία με καταλύτες τους πρόσφυγες και την οικονομική κρίση μετατόπισαν τον πολιτικό άξονα: το δίπολο «βενιζελικοί – μοναρχικοί» υποχωρεί και στην περίοδο της Κατοχής θα διαμορφωθεί το νέο δίπολο «Αριστερά – Δεξιά». Αυτή η εξέλιξη ενοποιεί τον αστικό κόσμο μπροστά στον στρατηγικό εχθρό που έθετε θέμα κοινωνικής ανατροπής. Σε αυτήν τη διεργασία θα πρωτοστατήσουν στελέχη της βενιζελικής παράταξης. Μη λησμονούμε ότι ο Βενιζέλος θεωρούσε πάντα πρωταρχικό αντίπαλο το εργατικό κίνημα και την Αριστερά· το «ιδιώνυμο» έχει την υπογραφή του. Υπήρξε και μερίδα στελεχών του που στράφηκε προς την Αριστερά, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον στρατηγό Σαράφη.
Μάαστριχτ, χρηματιστήριο, Ολυμπιακοί Αγώνες, ΑΟΖ αποτελούν υποκατάστατα της Μεγάλης Ιδέας;
Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η Ελλάδα επιδίωξε να «εκσυγχρονιστεί» και να συμβαδίσει με τις κοινωνίες της Δύσης. Η επιδίωξη υπονομεύτηκε από χρηματιστηριακά σκάνδαλα και οδήγησε στη χρεοκοπία το 1893. Αυτό δεν εμπόδισε την τέλεση των πανάκριβων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, για να ακολουθήσει ο διασυρμός του 1897. Κοινός παρονομαστής σε αυτήν τη διαδρομή υπήρξε η Μεγάλη Ιδέα. Στα τέλη του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα διαπιστώνουμε ότι η αστική τάξη δεν εγκατέλειψε ποτέ τη Μεγάλη Ιδέα, κρατώντας τα κύρια χαρακτηριστικά της τελευταίας φάσης της: ισχυρό κράτος, πρόσδεση στις ισχυρές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και διεκδίκηση ρόλου περιφερειακής δύναμης. Δεν είναι λοιπόν υποκατάστατο, είναι σύγχρονη εκδοχή της. Η διαφορά είναι ότι προκρίνονται οράματα οικονομικής επέκτασης: η «βαλκανική ενδοχώρα» στη δεκαετία του 1990 και οι ΑΟΖ στην εποχή μας. Δεν είναι σύμπτωση που και την περίοδο αυτή ζήσαμε χρηματιστηριακές καταρρεύσεις και χρεοκοπία ενώ ταυτόχρονα είχαμε εκρήξεις «εθνικού μεγαλείου», ολυμπιάδα και κολοσσιαία εξοπλιστικά προγράμματα. Μια τέτοια διαδικασία συνδυάζεται με συνειδητή όξυνση του εθνικισμού και της πατριδοκαπηλίας.
Εντοπίζετε και σήμερα τυχοδιωκτισμούς στην Ουκρανία, που ήταν η αρχή του οδικού χάρτη προς την καταστροφή της Μεγάλης Ιδέας στη Σμύρνη;
Η επίσημη ιστορία επιδιώκει να σβήσει από τη συλλογική μνήμη την εκστρατεία στην Ουκρανία, αρκεί κανείς να δει τι (δεν) αναφέρεται στα βιβλία της τυπικής εκπαίδευσης (λ.χ. βιβλίο ιστορίας Γ΄ λυκείου). Στις προηγούμενες περιπτώσεις πολεμικών περιπετειών υπήρχε ως δικαιολογία η Μεγάλη Ιδέα. Στην Ουκρανία όμως; Ποιου ήρωα του εθνικού μας φαντασιακού ήταν «ξακουστή χώρα» η Ουκρανία, ποια «σκλαβωμένα αδέρφια» θα απελευθερώναμε; Ηταν επιλογή της αστικής τάξης να αποτελέσει η Ελλάδα «χωροφύλακα» των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων. Διεκδικούσε την αναβάθμισή της ως ενεργού κρίκου στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα, με την προσδοκία ανάλογων ανταλλαγμάτων. Η κυβέρνηση Βενιζέλου διακήρυττε ότι «ο δρόμος για τη Μικρά Ασία περνά από την Ουκρανία».
Δεν βγήκαν τα διδάγματα από την ταπεινωτική κατάληξη και τις συνέπειες της εκστρατείας – τόσο η βενιζελική όσο και η μοναρχική παράταξη συνέχισαν την καταστροφική πολιτική. Σήμερα η ιστορία μοιάζει να επαναλαμβάνεται σαν κακόγουστη –και επικίνδυνη– φάρσα. Η χώρα έχει μετατραπεί σε ορμητήριο του ΝΑΤΟ σε έναν πόλεμο που δεν έχει σχέση με το «διεθνές δίκαιο». Επιλέγεται ξανά η υποτέλεια ως στρατηγική για την «αναβάθμιση της θέσης της χώρας», δηλαδή στήριξη από τις ΗΠΑ και την ΕΕ στον ανταγωνισμό με την Τουρκία. Είναι ένα «ριμέικ» της περιόδου 1919-22 και είναι ανάγκη να διακόψουμε την προβολή του έργου καθώς γνωρίζουμε το δραματικό φινάλε του.
