Jag vill leva jag vill dö i Norden
(Θέλω να ζήσω, θέλω να πεθάνω στον Βορρά, Σουηδικός Εθνικός ύμνος)
Ο Απρίλης είναι ο σκληρότερος μήνας. Το σκηνικό του 2020 ίδιο με τον Απρίλη του 2015. Οι ίδιοι Έλληνες γιατροί, στο ίδιο μεσημεριανό διάλειμμα για φαγητό, στα ίδια τραπεζάκια του άχαρου νοσοκομειακού κυλικείου. Η συζήτηση στα Ελληνικά έχει ξαναπάρει φωτιά: τότε Ευρώ ή Δραχμή, τώρα Καραντίνα ή χαλαρότερα μέτρα. Είμαστε έθνος εμφυλιογενές, περιδινούμενο στον κυκλικό χρόνο της αιώνιας επιστροφής. Αδερφοφαγία και στο εξωτερικό.
Από το στόμα πολλών στην δουλειά έρχεται η ομολογία ενός αισθήματος μη πραγματικότητας. Τι ζούμε; Πού πήγε η ρουτίνα του νοσοκομείου; Πότε πρόλαβαν τα εικοσιεννιά – πάντα πιασμένα – κρεβάτια της εντατικής μας να γίνουν πενήντα; Εκεί που δεν υπήρχαν αρκετές νοσηλεύτριες πώς αποκτήσαμε μέσα σε δύο βδομάδες νέα μονάδα αυξημένης φροντίδας Covid19; Σε μηδενικό χρόνο και πριν καλά καλά το καταλάβουμε ακυρώθηκαν όλα τα μη επείγοντα χειρουργεία και τα προγραμματισμένα εξωτερικά ιατρεία. Συναντούμε πια τους περισσότερους ασθενείς σε τηλεεπίσκεψη μέσω υπολογιστή δουλεύοντας ακόμα και σε ετοιμότητα από το σπίτι. Η κλινική της λοιμωξιολογίας μετατράπηκε σε τμήμα πανδημίας και επεκτάθηκε σε τρεις διπλανές κλινικές. Οι γιατροί στα κέντρα υγείας ξεδιαλέγουν εντατικά ποιοι ασθενείς θα σταλούν στο νοσοκομείο σε περίπτωση επιδείνωσης και ποιοι θα μείνουν στον οίκο ευγηρίας περιμένοντας το αναπόφευκτο. Νέοι συνάδελφοι πήραν δυναμικούς και υπεύθυνους ρόλους συντονιστών. Πότε γίνανε όλα αυτά;
Ερωτήματα για το σύστημα
Θα κρατηθεί όρθιο το σύστημα; Η ερώτηση στα χείλη όλων, εχθρών και υποστηριχτών της Σουηδικής γραμμής. Εν μέσω μιας έρημης Ευρώπης η Σουηδική ζωή συνεχίζεται αν και κάπως πιο χαλαρά. Όλη η υπόλοιπη Σκανδιναβική γειτονιά σε καραντίνα. Στην τηλεόραση οι ρεπόρτερ από Δανία, Νορβηγία, Φιλανδία θεωρούν ότι αυτό που επίκειται είναι ένα ενδεχόμενο Σουηδικό θρίλερ με εκατόμβες. Τα σχολεία πλην γυμνασίων ανοιχτά, τα θέρετρα σκι γεμάτα, τα μαγαζιά ανοιχτά – αν και με εμφανώς πεσμένη κίνηση. Τα σύνορα ελεύθερα. Η σύσταση να μην μαζεύονται πάνω από 50 άτομα ήρθε μόλις την προηγούμενη εβδομάδα. Στο καφέ σήμερα περίπου ο μισός κόσμος από ότι συνήθως. Από αύριο απαγορεύονται οι επισκέψεις και στα γηροκομεία.
Με ειδοποιούν ότι στην τηλεόραση βγήκε ξανά ο Ψηλός. Ο Ψηλός είναι ο Εθνικός μας Επιδημιολόγος Dr. Tegnell για τους φίλους/ Herr Tengelle (εκ του Mengele) για τους εχθρούς. Εκπέμπει ξανά ένα επιθετικά καθησυχαστικό μάντρα. Το κοφτό-νέτο-σκέτο στιλ του αποπνέει μια αίσθηση υψηλής τεστοστερόνης σχεδόν επικηρυγμένης για τα σουηδικά πολιτικώς ορθά δεδομένα: Μένετε σπίτι αν έχετε συμπτώματα, πλένετε χέρια, αποφεύγετε τους ηλικιωμένους, όλα θα πάνε καλά. Μπλα, μπλα, όχι υπερβολές. Μπλα, μπλα, εμπιστευτείτε με.
Τι σκατά ξέρει που δεν το ξέρει ο υπόλοιπος πλανήτης; Κοιτώ ξανά και ξανά τα δεδομένα. Το πράγμα πατάει σε έξι παραδοχές. Λέει πως η επιδημία είναι υπερεκτιμημένη. Λέει πως αυτό που βλέπουμε στην Λομβαρδία είναι περίπου το πιο ακραίο δυνατό ενδεχόμενο και ότι ξέρουμε σήμερα ότι βρίσκεται ακριβώς στην μέση του Γολγοθά της. Λέει πως τα κλειστά σχολεία και η καραντίνα δεν βοηθούν ιδιαίτερα γιατί το Covid19 δεν κολλά από μια γρήγορη επαφή και σε αντίθεση με την γρίπη ελάχιστα διασπείρεται από τα παιδιά. Λέει ότι πράγμα θα εξελιχθεί ότι και να κάνουμε και ότι λίγα μέτρα αρκούν για να γίνει αυτό αργά και ελεγχόμενα για περίπου τρεις μήνες επειδή η Σουηδία είναι αραιοκατοικημένη και πειθαρχημένη, με ηπιότερες κοινωνικές επαφές (Πλην μεταναστών και γκέτο συμπληρώνω). Κάθε κήρυγμα έχει και στο βάθος Παράδεισο: Άν περάσει το Covid19 μαζικά ο πληθυσμός σήμερα δεν τα το βρει μπροστά του το Φθινόπωρο. Για το τέλος κρατά το καλύτερο: είμαστε οργανωμένοι, έχουμε σχέδιο, θα αυξήσουμε τις θέσεις στις εντατικές, ξέρουμε από καλή επιλογή των περιστατικών και δεν θα τις φρακάρουμε όπως έκαναν οι Ιταλοί. Τι είχες Γιάννη, τι είχα πάντα: Η Σουηδία είναι συνηθισμένη να αφήνει αρρώστους με συννοσηρότητα εκτός εντατικής σε αντίθεση με τους συναισθηματικούς νότιους. Φυσικά ούτε λόγος να συγκρίνει την κατάσταση με κάτι άλλους πιο νότιους – νοτίως του Μιλάνου.
Πολλά από αυτά μου φαίνονται σωστά. Είμαι ψύχραιμος. Η κορύφωση αναμένεται σε τέσσερις εβδομάδες και η καμπύλη αυξάνεται ήδη πιο αργά από πολλές άλλες χώρες παρά τα πολύ ηπιότερα μέτρα. Μετρώ σήμερα: εκατόν ενενήντα θάνατοι σε βεβαρυμένους κυρίως ασθενείς, τριακόσια από τα πεντακόσια κρεβάτια εντατικής πιασμένα αν και με δυνατότητα διπλασιασμού. Στις εφημερίδες οι απόψεις διχασμένες. Αρκετές φωνές καταδικάζουν την τακτική ως μοιρολατρική. Στις ιατρικές ομάδες ενημέρωσης που εμφανίστηκαν σε μια νύχτα στο fb γκρίνια από νοσοκομειακούς για τις ελλείψεις σε μάσκες που κουτοπόνηρα παρουσιάζονται ως μη απαραίτητες. Παρ’ όλα αυτά ο πληθυσμός δείχνει υψηλή εμπιστοσύνη στο κράτος. Τα νοσοκομεία προετοιμάζονται εντατικά.Οι μετανάστες γιατροί είναι πολύ πιο ανήσυχοι από τους γηγενείς. Σε κάποιες κλινικές ξεσπούν καυγάδες για την χαλαρότητα των μέτρων υγιεινής. Το νοσοκομείο μου σκέφτεται να κάνει οικονομία στις μάσκες ακόμα και στην νοσηλεία επιβεβαιωμένων covid19 ασθενών με την δικαιολογία ότι ούτως η άλλως είτε δεν προστατεύουν είτε ότι θα κολλήσουμε όλοι. Όπου το έκαναν αυτό θρήνησαν προσωπικό. Και πολλοί από το προσωπικό που αρρώστησαν ελαφριά έλειψαν την κρίσιμη ώρα από την μάχη. Οι προμήθειες των μασκών δεν φτάνουν για όλους. Οργή. Μου θυμίζει αυτό που περιέγραφε ο πατέρας μου στην επιστράτευση του 74: Η χούντα δεν είχε αρβύλες να μοιράσει κι ο ίδιος την έβγαλε με παντόφλες στο στρατόπεδο. Κατά τα άλλα ησυχία στο Βασίλειο.
Οι παραδοχές του επίσημου μοντέλου
Δεν έχουν πειστεί όμως όλοι. Οι παραδοχές του επίσημου μοντέλου είναι αβέβαιες και δεν έχουν γνωστοποιηθεί πλήρως. Διαξιφισμοί ειδικών επανέρχονται στην επικαιρότητα καθημερινά. Είναι ένα παιχνίδι ορίων. Όλα είναι υπολογισμένα με στενά περιθώρια. Η Λομβαρδική τραγωδία με τα μονίμως κορεσμένα 1300 κρεβάτια εντατικής λειτουργεί ως υπολογιστικό υπόβαθρο. Είναι στέρεοι οι υπολογισμοί; Αν παρά τα δρακόντεια μέτρα εκεί στην Βόρεια Ιταλία δεν έχουν φτάσει στην μέση, όπως λέει το μοντέλο, αλλά είναι ακόμα στο ένα τέταρτο της διαδρομής τι θα γίνει εδώ σε αντίστοιχες συνθήκες; Στο Μπέργκαμο ο αριθμός έχει ήδη ξεπεράσει το Σουηδικό σενάριο και ο ιός συνεχίζει να επεκτείνεται και αυτό παρά τα ακραία μέτρα πουν δεν έχουν ληφθεί εδώ. Εδώ έχουν υπολογίσει λιγότερους θανάτους και νοσηλείες ανά κρούσμα από ότι στην Λομβαρδία γιατί ο Σουηδικός πληθυσμός είναι νεότερος και πιο υγιής, θα τους βγει; Από το νοσοκομείο ήδη μας ανακοίνωσαν ότι οι ημέρες νοσηλείας στην εντατική των υπαρχόντων ασθενών βγαίνουν παραπάνω από ότι περίμεναν άλλα όχι ακόμα εκτός ελέγχου. Όλα παίζονται και η διαφορά ενός ψύχραιμου Σουηδικού θριάμβου εν μέσω πλανητικού πανικού, από μία ενδεχόμενη Σουηδική τραγωδία μπορεί να παιχθεί στο δεύτερο δεκαδικό ψηφίο μίας παραμέτρου. Αυτής της παραμέτρου που θα κρίνει αν τα κρεβάτια εντατικής θα φτάσουν (To χαλαρό μοντέλο προβλέπει γύρω στα 2000 κρεβάτια στην κορύφωση, από τα 600 που υπάρχουν εν ηρεμία, που θα βρεθούν;). Αν δεν φτάσουν κάθε επιπλέον θάνατος από την έλλειψή τους θα πιστωθεί στον κ. Tegnell. Ούτε ψύλλος στον κόρφο του.
Αλλά κι αν του βγουν τα νούμερα πάλι κάποιοι δεν προορίζονται για εντατική. Ποιοι και πόσοι θα είναι αυτοί; Το Σουηδικό υπουργείο Υγείας κατέταξε τους ασθενείς με βάση την βιολογική ηλικία σε τρεις κατηγορίες 1,2,3. Αν ζοριστεί η κατάσταση οι 3 θα αποσωληνώνονται για να παίρνουν την θέση τους οι κατηγορίας 2 κ.ο.κ. Φρίκη. Αυτό δεν σημαίνει ότι μια τέτοια απόφαση δεν πρέπει να λαμβάνεται καθόλου και ποτέ όπως γίνεται κάποιες φορές στην Ελλάδα όταν ασθενείς καταδικασμένοι από τα αποδυτήρια και σε άθλια κατάσταση διασωληνώνονται από τάχα μου ανθρωπιστική υποκρισία. Το αντίθετο μάλιστα. Σε κάποιες τέτοιες περιπτώσεις η ιατρική μπορεί να είναι κατηγορηματική.
Όταν όμως πήρε την απόφαση ο Tegnell να φτάσουμε αμαχητί σε μια κατάσταση που κάποιοι θα σώζονταν αν υπήρχε κρεβάτι εντατικής αλλά δεν θα το πάρουν ποτέ λόγω έλλειψης, την πήρε με αμιγή επιστημονικά κριτήρια και στο όνομα της Ιατρικής; Όχι. ήταν μια πολιτική απόφαση. Δεν είμαι κι εγώ υπέρ της γενικής καραντίνας αλλά θα μπορούσαν να αποφευχθούν τέτοιοι νεκροί με μια μαζική στρατηγική τεστ και ιχνηλάτησης επαφών από την αρχή όπως έγινε στην Ασία; Μάλλον ναι.
Τα μοντέλα πρόβλεψης
Όλα τα μοντέλα πρόβλεψης ομνύουν σε δύο θεούς: την τύχη και την αβεβαιότητα. Γι αυτό και οι χρησμοί τους έρχονται συνοδεία δύο ακρότατων σεναρίων. Ενός καλού κι ενός κακού. Αυτά οριοθετούν ένα διάστημα εμπιστοσύνης, έναν πλατύ διάδρομο εντός του οποίου αναμένεται να προσγειωθεί η μελλοντική πραγματικότητα. Αλλά κι αυτό όχι στα σίγουρα. Η συμβατική ιατρική έρευνα χρησιμοποιεί διαστήματα που με 95% βεβαιότητα υποτίθεται ότι φιλοξενούν την πραγματικότητα. Στην καθημερινή ερευνητική πράξη οι προσδοκίες μιας τέτοιας βεβαιότητας διαψεύδονται μάλλον πιο συχνά από ότι επιβεβαιώνονται για διάφορους λόγους που δεν είναι της παρούσης. Αυτό έχει πυροδοτήσει μια κρίση εμπιστοσύνης ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα. Το Poster boy αυτού του κινήματος σκεπτικιστών και Ζηλωτών της αλήθειας είναι ο κύριος Ιωαννίδης του Στάνφορντ που έχοντας αποκαλύψει την γύμνια άπειρων ερευνητικών αποτελεσμάτων κι έχοντας σπάσει αρκετές ιατρικές ερευνητικές φούσκες στην ζωή του δυσπιστεί για τα σημερινά δεδομένα της επιδημίας. Υποθέτω ότι αυτός είναι που με το γράμμα του πυροδότησε το πικρό δάκρυ του κ Τσιόδρα.
Το διάστημα εμπιστοσύνης της Σουηδικής πρόβλεψης ούτε το έχουμε δει ούτε το έχουμε ακούσει. Η αυτοπεποίθηση μιας μικρής σχεδόν σαν την Ελλάδα χώρας που πρωτεύει τεχνολογικά και οικονομικά και που έχει χαράξει τον δικό της δρόμο στον κόσμο δεν πρέπει να εκπλήσσει. Έχει καταφέρει πολλά.
Έχω πειστεί όμως ότι άσχετα με το αν θα αποδειχθεί η επιλογή των χαλαρών μέτρων σωστή η λάθος, δεν υπήρξε ορθολογικά ή διαφανώς αποφασισμένη. Έχω την αίσθηση ότι δεν ανάγεται σε ένα τετράγωνο σκεπτικό αλλά σε τέσσερις Σουηδικές παραδόσεις. Σε μια μακρά ιστορία ενός παντοδύναμου κράτους που το εμπιστεύονται οι πάντες. Ενός παράδοξου κράτους που από την μια αντιμετωπίζει τους πολίτες ως παιδιά και διαθέτει το αλκοόλ μόνον μέσω καταστημάτων κρατικού μονοπωλίου και από την άλλη σέβεται την αυτονομία των πολιτών σε πολλά άλλα κρίσιμα ζητήματα. Σε μια παράδοση αυτόματης αυτοσυγκράτησης και μετριασμού των ενστικτωδών αντιδράσεων από τις κρατικές αρχές και τους πολίτες. Σε μια Προτεσταντική προκατάληψη Σουηδικού εξαιρετισμού που επιφυλάσσει ως δίκαιο καρπό μια ξεχωριστή μοίρα για τους Σουηδούς που κοπιούν και προβλέπουν. Σε μια απειρία περί τα βάσανα εδώ και διακόσια χρόνια που η Σουηδία δεν έχει μπλέξει σε πόλεμο και καταστροφές – ακόμα και με αντάλλαγμα να προδώσει την Νορβηγία για την ουδετερότητα με τους ΝΑΖΙ να περνούν ελεύθερα τα σύνορα στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Νιώθω ότι μια γιγάντια αυστηρή γκουβερνάντα αποφασίζει για μένα χωρίς να απαντά σε πολλά. Δυσκολεύομαι να ολοκληρώσω το άλμα πίστης και να συνταχτώ χωρίς επιφυλάξεις με το δόγμα Tegnell
Λίγοι λαοί θα εμπιστεύονταν σχεδόν τυφλά την ηγεσία τους που κι αυτή με την σειρά της εμπιστεύεται τυφλά το πόρισμα μιας ανεξάρτητης κρατικής αρχής, του ινστιτούτου δημόσιας υγιεινής. Από τα μέσα ακούμε καθημερινά οι Σουηδοί είναι υπεύθυνοι πολίτες και θα κάνουν το καθήκον τους, ότι δεν είναι σαν τους άλλους που θέλουν αστυνομικά μέτρα για να συμμορφωθούν. Η ανάληψη ενός τέτοιου ρίσκου και μάλιστα όχι από μια κυβέρνηση αλλά από τεχνοκράτες είναι στα μάτια μου χοντρό λάθος. Αλίμονο αν π.χ κατασκευάζονταν πυρηνικοί αντιδραστήρες κοντά σε πόλεις με τέτοιες ευλογοφανείς αλλά αβέβαιες παραδοχές.
Οι δύο σχολές σκέψεις
Αυτήν την στιγμή υπάρχουν δύο σχολές επιδημιολογικής σκέψης πάνω στον Covid19 παγκοσμίως. Η κυρίαρχη είναι η σχολή Φέργκιουσον του Πανεπιστημίου Imperial που πυροδότησε την κωλοτούμπα του Μπόρις Τζόνσον στην αντιμετώπιση του Covid19 στην Αγγλία. Αυτή προβλέπει ότι χωρίς μέτρα γύρω στο 5% του πληθυσμού θα μπει νοσοκομείο, 1,5% θα πάει εντατική και 1% δεν θα τα καταφέρει. Η άλλη σχολή – Ιωαννίδη και Tegnell- που θεωρώ ρεαλιστικότερη προβλέπει μια επιδημία όπου κάτω από το 1% του πληθυσμού θα μπει νοσοκομείο και μόλις 1-5 τοις χιλίοις δεν θα τα καταφέρει (Προσέξτε δεν λέει απαραίτητα ότι η επιδημία είναι μια ακόμη γρίπη). Είμαι πολύ πιο κοντά σε αυτήν την εκτίμηση όσον αφορά στην προσέγγιση των μεγεθών. Αλλά κάτι με διαφοροποιεί βαθιά από τους σημαιοφόρους αυτής της δεύτερης σχολής.
Νιώθω ότι το πρόβλημα με τον κ. Ιωαννίδη είναι ότι έχει κοιτάξει στα μάτια την άβυσσο της κακής έρευνας για αρκετό καιρό, ξετινάζοντας τις αδυναμίες της. Για τόσο καιρό ώστε η άβυσσος αυτή να τον κοιτάξει πίσω και να καθρεφτιστεί μέσα του. Σε έναν σκληρό μηδενισμό. Έναν σκληρό ιατρικό σκεπτικισμό όπου η βεβαιότητα και η ακρίβεια περιφρονούν τις σοβαρές αλλά πρόχειρα τεκμηριωμένες ενδείξεις και τις αποχρώσεις των πραγμάτων που δεν μπορούν αν μετρηθούν επακριβώς. Αλίμονό του αν πάρει τον κόσμο ως φύλλο excell και την αλήθεια των αριθμών ως την κυρίαρχη αλήθεια. Κι ο Tegnell τέτοιος φαίνεται να είναι. Αντιμετωπίζει κάποιες ανθρώπινες ζωές περισσότερο ως αριθμούς παρά ως ζωές.
Η ιατρική όμως είναι παλιά πουτάνα. Κρατάει από μάγους και θεραπευτές. Δεν είναι επιστήμη, είναι τέχνη. Είναι η τέχνη του να αφουγκράζεσαι την ενική ζωή με την αξιοπρέπεια και τις ανησυχίες της και πάνω της να προσαρμόζεις τους αριθμούς και τα πορίσματα της έρευνας διαχειριζόμενος την αβεβαιότητά τους. Η ιατρική δεν είναι μετρική και μαθηματική άσκηση. Δεν έχει επιστημονικό νόημα το να πει κανείς ότι εάν τα λεφτά που στοιχίζει η καραντίνα πήγαιναν στην αντιμετώπιση των τροχαίων που θερίζουν στην Ελλάδα ή στη αντιμετώπιση του παιδικού καρκίνου θα σώζονταν πιο πολύτιμες ζωές. Μια τέτοια απόφαση έχει νόημα αλλά το νόημα αυτό είναι εξόχως πολιτικό με την πιο Ιερή έννοια του Πολιτικού.
Ο εβδομηντάρης με τους πέντε παράγοντες κινδύνου που μπορεί να νοσήσει και να πεθάνει από covid19 είναι ο χωριανός μου από τα δύσκολα χρόνια της δουλειάς δεν τον καλοβαστάνε τα πόδια του αλλά που με το καφάσι στην σέλα του παπιού του θα πάει στον κάμπο για χόρτα, στον γιαλό για ψάρεμα, στην πλατεία για να χαρεί την κουβέντα. Είναι ο αντίστοιχος Σουηδός εβδομηντάρης που μαστορεύει το εξοχικό του. Πόσo πιάνουν αυτοί οι δύο στο γιουσουρούμ ενός κρεβατιού εντατικής και μάλιστα εν μέσω επιδημικού θανατικού;
Σε αυτήν την μαυρίλα με παρηγορούσε τουλάχιστον ότι παρά τους προϋπολογισθέντες και προαναγγελθέντες θανάτους της η Σουηδική στρατηγική φάνηκε να επαληθεύεται από τον αριθμό των κρουσμάτων μέχρι χθες. Η ανάγκη βέβαια για κρεβάτια εντατικής στην Στοκχόλμη ξεπέρασε τις προβλέψεις του μοντέλου σήμερα σε ρυθμό αύξησης. Το προσωπικό από την ώρα που άρχισα να γράφω αυτές τις γραμμές έχει ξεσηκωθεί στα μέσα δικτύωσης για την αλητεία να μείνουμε στην πρώτη γραμμή χωρίς μάσκες και την κυνικότητα να παρουσιάζεται όλη η κατάσταση σαν τεκμηριωμένα ασφαλής. Με ένα διάταγμα. Χωρίς συγγνώμη. Δεν εμπιστεύομαι τον Tegnell. Κύριος οίδε τι μας περιμένει.
Έχω κουραστεί από αυτό το κλίμα. Έχω αφήσει στην μέση το βιβλίο μου για τα Ηθικά Νικομάχεια αποσπούμενος από την επικαιρότητα της επιδημίας. Σκέφτομαι από την άλλη ότι μπορεί ο καιρός του φόβου αντί να μας αποξενώσει να μας φέρει κοντά. Να μοιραζόμαστε στην αγωνία για όλα αυτά που φέρνει η καταιγίδα της πανδημίας στην μικρή αυλή μας. Όπως έγινε με εμένα και τον χαμένο από το αγροτικό συνάδελφό μου Ζήσιμο Σολωμό που παρακολουθεί άγρυπνα και μοιράζεται μαζί μου τις εξελίξεις για τον Covid19 και που κρατάει τον διάλογό μας πάνω στα επιστημονικά ζητήματα και τα κοινωνικά διλήμματα ανοιχτό. Χωρίς αυτόν οι σημερινές σκέψεις θα ήταν σε πολύ χειρότερη κατάσταση.όπως γίνεται και με τον φίλο μου Μάκη που αν και όχι γιατρός μοιράζεται μαζί μου καθημερινά τις ανησυχίες για το τι μας περιμένει από το viber.
Κρατήστε την γραμμή ανοιχτή
Ο Απρίλης είναι ο σκληρότερος μήνας, γεννώντας Πασχαλιές μεσ’ από τη νεκρή γη, σμίγοντας Θύμηση κι επιθυμία, αναδεύοντας Ρίζες νωθρές μ’ ανοιξιάτικη βροχή
Ο Βύρωνας Λυκιαρδόπουλος είναι επιμελητής Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λινσέπινγκ
