Σαν σήμερα: Όταν η Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου υποκλίθηκε στο «Ζ» του Γαβρά

Το 1969, στις 29 Δεκεμβρίου, η ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά ανακηρύσσεται ως η Καλύτερη Ταινία στα 35α Βραβεία της Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης.

Οι άλλες υποψήφιες ήταν οι ταινίες «Οι Καταραμένοι» του Λουκίνο Βισκόντι και το «Oh! What a Lovely War» του Ρίτσαρντ Ατένμπορο.

Το «Ζ» βασίστηκε πάνω στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού που έκανε παγκοσμίως γνωστή τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη, από ακροδεξιούς παρακρατικούς, το 1963.

Το βιβλίο έφτασε στα χέρια του Γαβρά παραμονή του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου όταν ο σκηνοθέτης επέστρεφε στο Παρίσι. Ο αδερφός του, Αποστόλης, του έδωσε το «Ζ» λέγοντας του «Πάρ’ το, ίσως σ’ ενδιαφέρει, το έγραψε κάποιος Βασιλικός, ήμασταν μαζί στον στρατό».

Ο Κώστας Γαβράς σε συνεργασία με τον Ισπανό συγγραφέα Χόρχε Σεμπρούν διασκευάζει το βιβλίο του Βασιλικού και γράφει στους τίτλους πως «Κάθε ομοιότητα με αληθινά γεγονότα, με πρόσωπα ζωντανά ή νεκρά, είναι σκόπιμη». Στους ίδιους τίτλους ο σκηνοθέτης δίνει μια λίστα με μερικά από τα απαγορευμένα της χούντας, που επιβλήθηκε λίγο μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη. Μερικά από αυτά αφορούσαν τις απεργίες, τα συνδικάτα, τα μακριά μαλλιά στους άντρες, τον Ιονέσκο, τους Beatles, τον Λέων Τολστόι, την εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» και τον Ζαν Πολ Σαρτρ.

Το «Ζ» εκφράζει ηχητικά το σύνθημα «ΖΕΙ» που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο Λαμπράκης και όχι το γράμμα «ζήτα» που εσφαλμένα κάποιοι πίστευαν.

Ο Μίκης Θεοδωράκης είχε υπογράψει την εμβληματική μουσική της ταινίας ενώ η φωτογραφία είναι του βραβευμένου με Σεζάρ, Ραούλ Κουτάρ.

Εκείνη την περίοδο ο συνθέτης ήταν εξόριστος στη Ζάτουνα. Ο σκηνοθέτης έστειλε τη σύντροφό του για να τον προσεγγίσει αλλά δεν την το επέτρεψαν. Με κάποιο τρόπο κατάφερε και τον συνάντησε ο Ζακ Περέν και του εξήγησε πως ετοιμάζουν ταινία για τη δολοφονία Λαμπράκη και θέλουν τη μουσική του. Λίγο αργότερα ο Θεοδωράκης ταχυδρόμησε ένα πακέτο τσιγάρα όπου ο συνθέτης είχε γράψει ότι δίνει την άδεια να χρησιμοποιήσουν τη μουσική του. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν μια μίξη της πρωτότυπης μουσικής του Θεοδωράκη και ενός Γάλλου μουσικοσυνθέτη.

Η ταινία είχε συμμετάσχει σε πολλά Φεστιβάλ κερδίζοντας, μεταξύ άλλων, Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας, BAFTA για τη μουσική του Θεοδωράκη και Βραβείο Ανδρικού Ρόλου για τον Ζαν-Λουί Τρετινιάν (στο ρόλο του ανακριτή), στο Φεστιβάλ Καννών.

Ο σκηνοθέτης στην εναρκτήρια σκηνή της ταινίας μετέφερε αυτούσια την πλοκή του βιβλίου με τις ομιλίες του Υφυπουργού Γεωργίας και του Στρατηγού της Χωροφυλακής. Στην ουσία πρόκειται για την ομιλία του Υφυπουργού Γεωργίας, Παναγιώτη Σταυρόπουλου, και του Γενικού Επιθεωρητή Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδος, Κωνσταντίνου Μήτσου, που έγινε το μεσημέρι της 22ής Μαΐου 1963 στο τότε Υπουργείο Βορείου Ελλάδος (Διοικητήριο Θεσσαλονίκης), λίγες ώρες πριν από την δολοφονία Λαμπράκη.

Τα γυρίσματα έγιναν στην Αλγερία μιας και η σοσιαλιστική αλγερινή κυβέρνηση του FLN έδωσε την άδεια για τις εξωτερικές σκηνές. Τους πρώτους ρόλους ερμήνευσαν οι ηθοποιοί Ιβ Μοντάν, Ζαν Λουί Τρεντινιάν, Ζακ Περέν και η Ειρήνη Παππά. Τα ακαθάριστα έσοδα της ταινίας ξεπέρασαν τα 14.283.305 δολάρια. Το «Ζ» βγήκε στις αίθουσες 26 Φεβρουαρίου 1969.