Κοιτώντας το κοινό πίσω από ένα μεταλλικό πλέγμα που συμβολίζει τα σίδερα της φυλακής, ηθοποιοί ενός ανεξάρτητου θεάτρου στη Μόσχα αφηγούνται την ιστορία των δώδεκα ατόμων που συνελήφθησαν και παρέμειναν στη φυλακή για τουλάχιστον τρία χρόνια λόγω της συμμετοχής τους το 2012 σε διαδήλωση κατά του Ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν, την παραμονή της ορκωμοσίας του τελευταίου για την τρίτη προεδρική θητεία του.
Πρόκειται για μια από τις παραστάσεις-πολιτικές διαμαρτυρίες του «μικρότερου αλλά πιο θορυβώδους», όπως το χαρακτηρίζουν, θεάτρου της ρωσικής πρωτεύουσας, του Teatr.Doc. Τα παραδείγματα της τέχνης που παίρνουν τη μορφή πολιτικής καταγγελίας στη Ρωσία τού σήμερα είναι πολλά. Πρόκειται άραγε για μια ακόμη τάση της συνεχώς εξελισσόμενης ρωσικής τέχνης; Πρόκειται αναμφισβήτητα για μορφή αντίδρασης στον αυταρχισμό που επιδεικνύουν οι ρωσικές αρχές, λένε οι αναλυτές.
Μπορεί το σύνταγμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας να προστατεύει επίσημα την καλλιτεχνική ελευθερία, ωστόσο οι καιροί είναι δύσκολοι για τους καλλιτέχνες που δρουν στη χώρα (όχι μόνο) τη σήμερον και τολμούν με το έργο τους να ασκήσουν έντονη κριτική στη ρωσική ηγεσία. Και όσο περισσότερο η τελευταία ρέπει προς τον αυταρχισμό, τόσο η τέχνη τη στηλιτεύει και διώκεται γ’ αυτό.
Για πολλούς, η πτώση του κομμουνισμού άνοιξε τον δρόμο για την πορεία της Ρωσίας προς τη δημοκρατία. Ωστόσο με την επανεκλογή του Βλ. Πούτιν στην προεδρία της χώρας το 2012, η δημοκρατία που ήταν «υπό κατασκευή» μετατράπηκε σε τυπικό αυταρχισμό, σύμφωνα με τον γνωστό έφορο τέχνης Μάρατ Γκελμάν. «Η ρωσική κυβέρνηση σταμάτησε εντελώς να προσποιείται ότι προσπαθεί να προσεγγίσει τη Δύση, οι αξιωματούχοι σταμάτησαν να προσπαθούν να αποκρύψουν τον πλούτο που είχαν συσσωρεύσει μέσω της διαφθοράς και τα μέσα ενημέρωσης έγιναν εργαλείο κρατικής προπαγάνδας. Τα δικαστήρια από όργανα επιβολής του νόμου μετατράπηκαν σε όργανα καταστολής, τα οποία θεωρούν εγκληματική συμπεριφορά τη διαφωνία με τις κυβερνητικές πολιτικές» αναφέρει χαρακτηριστικά σε άρθρο του ο Ρώσος έφορος στο CNN.
Στη Ρωσία του σήμερα η φράση «δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε» ακούγεται συχνά. Η κοινωνία φαίνεται μουδιασμένη. Τότε είναι που η τέχνη ριζοσπαστικοποιείται και δρα ως μέσο αφύπνισης των πολιτών.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα πολιτικής διαμαρτυρίας αποτελούν οι δράσεις, τα λεγόμενα «acts» της γυναικείας ομάδας Pussy Riot, η οποία τα τελευταία χρόνια ασκεί δριμύ κατηγορώ στον πρόεδρο Πούτιν. «Οι Pussy Riot είναι αντι-Πούτιν σε όλα τα επίπεδα. Εκείνος άντρας, εκείνες γυναίκες. Εκείνος μεγάλος σε ηλικία, εκείνες νεαρές. Εκείνος είναι γκριζομάλλης, εκείνες έχουν φανταχτερά μαλλιά. Εκείνος πλούσιος, εκείνες χωρίς τίποτε. Βρίσκεται στο Κρεμλίνο, βρίσκονται στη φυλακή» εξηγεί ο Γκελμάν. Η δίκη και η καταδίκη σε τρία χρόνια φυλάκισης των τριών μελών της ομάδας το 2012 με την κατηγορία του χουλιγκανισμού λίγες μέρες αφότου τραγούδησαν στον μεγαλύτερο καθεδρικό ναό της Μόσχας «Μητέρα του Θεού, διώξε τον Πούτιν», κάνοντας τον γύρο του διαδικτύου, χαρακτηρίστηκε από τη Διεθνή Αμνηστία «σκληρό πλήγμα στην ελευθερία στη Ρωσία».
Οταν ξεπερνούν τα όρια του «φυσιολογικού»
Ενας καλλιτέχνης που ήρθε στη συνέχεια στο προσκήνιο και επέλεξε να αναδείξει τη δύναμη της μονάδας είναι ο Παγιόταρ Παβλένσκι. Βασικός άξονας των δράσεών του, οι οποίες έχουν πάντα πολιτικές αναφορές, είναι ο αυτοτραυματισμός. Η τέχνη του Παβλένσκι είναι αναμφισβήτητα ωμή. Δεν τέρπει τον θεατή. Απεναντίας τον κάνει να νιώθει άβολα. Και να προβληματίζεται, να αναρωτιέται ποιο είναι το μήνυμα πίσω από τις επιλογές του. Σίγουρα ο 33χρονος περφόρμερ καταφέρνει με τις δράσεις του να μεταδώσει ξεκάθαρα –πάντως όχι αβίαστα– στον θεατή το «κατηγορώ» του.
Κοιτώντας τις εικόνες των δράσεων του Παβλένσκι, η πρώτη σκέψη είναι ότι πρόκειται για επεξεργασμένες εικόνες. Σε ορισμένες από αυτές έραψε το στόμα του με βελόνα και κλωστή («Ραφή», 2012), τυλίχτηκε γυμνός σε συρματόπλεγμα («Κουφάρι», 2013) και έκοψε τον λοβό του αυτιού του («Διαχωρισμός», 2014).
Παράλληλα το 2012 δημιούργησε με τη σύντροφό του Οξάνα Σαλιγκίνα μια ανεξάρτητη ηλεκτρονική εφημερίδα, την «Πολιτική Προπαγάνδα», αφιερωμένη στη σύγχρονη τέχνη που δρα σε πολιτικό πλαίσιο, με στόχο την αντίδραση «στον πολιτιστικό σοβινισμό που επιβάλλει η κυβέρνηση».
Υπό διωγμόν
Οι καλλιτέχνες που τολμούν να καταγγείλουν το πολιτικό κατεστημένο στη Ρωσία του σήμερα διώκονται από τις αρχές. Τους οδηγούν στη φυλακή ή έστω στα δικαστήρια κατ’ επανάληψιν με στόχο την οικονομική και ψυχολογική τους εξασθένιση, τους κάνουν έξωση από τα θέατρά τους, τους διώχνουν από τις γκαλερί που φιλοξενούν τα έργα τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της θεατρικής ομάδας Teatr.doc, η οποία επανειλημμένα έχει διωχθεί άξαφνα και χωρίς συγκεκριμένη αιτιολόγηση από τους χώρους που νοικιάζει για να παρουσιάσει τις παραστάσεις της.
Στην αρχή τα έργα της επικεντρώνονταν σε κοινωνικά ζητήματα, όπως τις συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων και τις συνθήκες διαβίωσης μεταναστών και τοξικομανών. Τα προβλήματα με τις ρωσικές αρχές ξεκίνησαν το 2010, οπότε και παρατηρείται στροφή προς την πολιτική τέχνη, με έργα που καταγγέλλουν τον αυξανόμενο συντηρητισμό της κυβέρνησης.
«Ακολουθώντας το παράδειγμα των μπολσεβίκων πριν από 100 χρόνια, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η σημερινή ρωσική κυβέρνηση προσπαθεί να εξαναγκάσει την τέχνη να υπηρετήσει το κράτος και να προωθήσει την κυβερνητική ιδεολογία. Ωστόσο μόνο οι πιο ανίκανοι καλλιτέχνες υπηρετούν με την θέλησή τους αυτόν το σκοπό» υποστηρίζει ο Μαράτ Γκελμάν.
Οι πραγματικοί καλλιτέχνες επιδιώκουν να προβληματίζουν και να εμπνέουν το κοινό τους, να είναι ανοιχτοί στην αλλαγή, στο μέλλον. Απεναντίας η ηγεσία της Ρωσίας ρέπει προς τον απομονωτισμό, εξαίρει τον εθνικισμό και αναζητεί στο παρελθόν την αίγλη περασμένων εποχών. Και όσο ο εθνικισμός παίρνει τα πάνω του, το ίδιο θα συμβαίνει και με τα αντισυμβατικά έργα τέχνης.
Η ριζοσπαστικοποίηση της ρωσικής τέχνης
Η τέχνη με πολιτικά μηνύματα, που ασκεί κριτική στην εξουσία, δεν είναι προϊόν της σημερινής Ρωσίας. Ηδη μετά την κατάργηση της δουλείας το 1861 η χώρα ζούσε σε διαρκή πνευματικό αναβρασμό. Οι διανοούμενοι και οι συγγραφείς της εποχής επέκριναν δριμύτατα τόσο τις αδικίες της εξουσίας όσο και την αμάθεια του λαού. Από το 1870 δημιουργήθηκε μια ομάδα καλλιτεχνών που οργάνωνε περιοδεύουσες εκθέσεις (εξού και η ονομασία τους Πιριντβίζνικοι – «Οι περιπλανώμενοι») και κατήγγειλλε διάφορες κοινωνικές αδικίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του Βασίλι Περόφ (1834-82) «Το τσάι του Μυτιχτσί» (1862) που ασκούσε δριμεία κριτική στον κλήρο, ενώ ο Ιλιά Ρέπιν (1844-1930), ο πιο ενδιαφέρων από τους καλλιτέχνες αυτούς στον τομέα της ζωγραφικής, προέβαλλε τον αγώνα των επαναστατών («Σύλληψη ενός προπαγανδιστή», 1870).
Η Επανάσταση του 1917 δεν αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία νέων αισθητικών ρευμάτων, αλλά για τη ριζοσπαστικοποίηση προηγούμενων ανακαλύψεων στο πλαίσιο μιας μοναδικής δημιουργικής ατμόσφαιρας.
Ο αντικομφορμισμός, η αντισυμβατική τέχνη, γεννήθηκε αργότερα, παράλληλα με την επίσημη, η οποία από το 1934 τασσόταν στο πεδίο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Σε αυτό ο πλουραλισμός των τάσεων καταπνιγόταν λόγω της ύπαρξης ενός και μόνο οργάνου που δέσποζε της σοβιετικής καλλιτεχνικής ζωής και όριζε την τέχνη της Ενωσης Καλλιτεχνών της ΕΣΣΔ. Ο αντικομφορμισμός αποτέλεσε μια τέχνη ετερόδοξη, σχισματική. Η αποδημία πολυάριθμων αντικομφορμιστών ζωγράφων στο εξωτερικό δημιούργησε ένα παγκόσμιο κοινό για μια τέχνη χωρίς ζωγραφική ενότητα, που μιμείτο συχνά τη δυτική, αλλά με κοινό παρονομαστή την επιδίωξη της απελευθέρωσης από τον ασφυκτικό κλοιό του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Χαρακτηριστικά έργα της παραστατικής τέχνης ανήκουν στη Μ.Β. Γκορτσίλινα, στις μονοτυπίες της οποίας αποτυπώνονται τα πρόσωπα μιας βασανισμένης Ρωσίας, ενώ οι ζωγράφοι Β. Γιάκοβλεφ και Μπόρις Σβέχνικοφ διηγήθηκαν τις κακουχίες των γκουλάγκ.
Πέντε έργα που προκάλεσαν πονόκεφαλο στις ρωσικές αρχές
«Μία ώρα και δεκαοχτώ λεπτά»
Θεατρική ομάδα Teatr.doc
Παράσταση αφιερωμένη στον Ρώσο δικηγόρο Σεργκέι Μαγκνίτσκι (1972-2009), ο οποίος το 2008 εκπροσωπώντας τη συμβουλευτική εταιρεία Hermitage Capital Management έριξε φως στο σκάνδαλο υπεξαίρεσης ύψους 193 εκατ. ευρώ, για την οποία ευθυνόταν σπείρα εφοριακών και αστυνομικών. Λίγο αργότερα συνελήφθη από τις ρωσικές αρχές και λόγω της κακομεταχείρισής του άφησε την τελευταία του πνοή στη φυλακή. Βασισμένη σε συνεντεύξεις και τα πρακτικά της δίκης του Μαγκνίτσκι, η παράσταση λέγεται ότι πήρε τον τίτλο της από τη χρονική περίοδο για την οποία οι αρχές αρνούνταν ιατρική περίθαλψη στον βασανισμένο δικηγόρο.
«Μπερλουσκονοπούτιν» (BerlusPutin)
Θεατρική ομάδα Teatr.doc
Ενα ακόμη θεατρικό έργο της εναλλακτικής καλλιτεχνικής ομάδας με έδρα τη Μόσχα, η οποία προσάρμοσε την παράσταση του Ιταλού σατιρικού Ντάριο Φο (1926-2016) με τίτλο «Δικέφαλη ανωμαλία». Στη ρωσική εκδοχή ο εγκέφαλος του πρώην Ιταλού πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι μεταμοσχεύεται στο κεφάλι του προέδρου Πούτιν με καταστροφικά αποτελέσματα. Ο ηθοποιός που ενσάρκωνε τον τελευταίο φορούσε ένα ψεύτικο στήθος από καουτσούκ στην προσπάθειά του να μιμηθεί τον αληθινό Πούτιν που αρέσκεται να εμφανίζεται ημίγυμνος στις κάμερες και να επιδεικνύει το γυμνασμένο του κορμί.
Χωρίς τίτλο
Ακτιβιστική ομάδα Voina («Πόλεμος»)
Πρόκειται για την προσομοίωση εκτέλεσης μεταναστών και ατόμων άλλων μειονοτήτων σε σουπερμάρκετ της Μόσχας το 2008. Μέλη της οργάνωσης που παρίσταναν εργάτες από μη σλαβικές χώρες και μέλη ευπαθών ομάδων κρεμάστηκαν από δοκάρια που είχαν τοποθετηθεί στους διαδρόμους του σουπερμάρκετ. Σύμφωνα με ορισμένες διαδικτυακές αναφορές, στη συγκεκριμένη διαμαρτυρία ένα από τα «θύματα» ήταν Εβραίος. Ο ιδρυτής της ομάδας Παγιόταρ Βερζίλοβ είπε ότι στόχος της παράστασης ήταν να επιστήσει την προσοχή του κοινού στη μεροληπτική στάση της Μόσχας απέναντι στις μειονότητες.
«Απειλή»
Παγιόταρ Παβλένσκι
Τα όρια της νομιμότητας ξεπέρασε ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς καλλιτέχνες της Ρωσίας το 2015, όταν πυρπόλησε την κύρια είσοδο της έδρας της κρατικής υπηρεσίας ασφαλείας FSB, διαδόχου της σοβιετικής μυστικής αστυνομίας KGB. Βιντεοσκοπημένο απόσπασμα της περφόρμανς του 31χρονου τότε Παγιόταρ Παβλένσκι που κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο τον δείχνει να στέκεται μπροστά από το τεράστιο νεομπαρόκ κτίριο, το οποίο θεωρείται σύμβολο της κρατικής καταστολής και εξουσίας, κρατώντας ένα μπιτόνι πετρελαίου ενώ η φωτιά μαινόταν πίσω του. Ο ίδιος ο Παβλένσκι υποστήριξε ότι με αυτή του την πράξη ήθελε να επιστήσει την προσοχή «στις τρομοκρατικές τακτικές της FSB», της οποίας ηγείτο για σύντομη περίοδο ο Βλαντίμιρ Πούτιν.
«Καλωσήρθες Σότσι 2014»
Βασίλι Σλανόβ
Εκθεση ζωγραφικής την οποία φιλοξένησε το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην πόλη Περμ της δυτικής Ρωσίας. Τα έργα του καταγόμενου από τη Σιβηρία καλλιτέχνη Βασίλι Σλανόβ ασκούσαν δριμεία κριτική στις ρωσικές αρχές με αφορμή τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι το 2014. Στα έργα συγκαταλέγονται μια χειροβομβίδα με κεφάλι μπάμπουσκας, της παραδοσιακής ρωσικής ξύλινης κούκλας, πέντε αγχόνες στα χρώματα των πέντε ολυμπιακών κύκλων και ένα τανκ με μορφή χιονάνθρωπου. Ο διευθυντής του μουσείου Μαράτ Γκελμάν, Ρώσος με εβραϊκή καταγωγή, έχασε τη θέση του επειδή αρνήθηκε να λογοκρίνει την εν λόγω έκθεση. Δύο χρόνια μετά του έκαναν έξωση από την γκαλερί του στη Μόσχα, επειδή φιλοξένησε έκθεση στόχος της οποίας ήταν η συγκέντρωση κεφαλαίων για τους πολιτικούς κρατουμένους που είχαν διαμαρτυρηθεί όταν επανεξελέγη ο Πούτιν το 2012.
