Η Ρούλα Πατεράκη ετοιµάζεται να υλοποιήσει αυτό που µοιάζει ανέφικτο: δραµατοποιεί ένα µέρος του πρώτου τόµου του «Κεφαλαίου» του Καρλ Μαρξ στο Θέατρο Ροές. Συναντήσαµε την εµβληµατική θεατρική προσωπικότητα και συζητήσαµε για το έργο του «θείου Κάρολου», τον Τζέιµς Τζόις, την εργατική τάξη και τον φασισµό στην καθηµερινότητά µας.
∆εν είναι λίγο περίεργο που αποφασίσατε να µεταφέρετε το «Κεφάλαιο» στο θέατρο;
Η αλήθεια είναι ότι το αποφάσισα ξαφνικά. Παλιότερα είχα διαβάσει αποσπάσµατα από το «Κεφάλαιο» των Εκδόσεων ΚΨΜ και αισθάνθηκα ότι µε ενδιαφέρει πάρα πολύ. Πλέον το διαβάζω και το ξαναδιαβάζω. Μπορώ να πω ότι έχω αρχίσει να το καταλαβαίνω και διακρίνω ότι είναι ένα διάβασµα που αντιστοιχεί σε εκείνο του έργου του Κοπέρνικου – µια πρωτοπορία για τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήµατος. Αυτή ακριβώς είναι η συµβολή του Μαρξ: η ολοκλήρωση ιδεών, εννοιών και θεωριών που προϋπήρξαν στο έργο τόσο του Ανταµ Σµιθ όσο και του Ντέιβιντ Ρικάρντο. Το «Κεφάλαιο» δεν ήταν κάτι πρωτοφανές. Ηταν όµως πιο διεισδυτικό, πιο κοφτερό και πιο ολοκληρωµένο.
Γι’ αυτό ο Μαρξ έκανε καιρό να το ολοκληρώσει;
Ακριβώς! Το «Κεφάλαιο» ήταν µέσα στην κοινωνία. Οποιαδήποτε αλλαγή, λοιπόν, γινόταν σε ταξικό ή κοινωνικό επίπεδο επηρέαζε τη γραφή του και υποχρέωνε τον Μαρξ να γυρίζει πίσω, να αναιρεί, να υποσηµειώνει, να µελετά. Αυτό σηµαίνει ότι ήταν ένα κείµενο in progress, ένα κείµενο το οποίο ήταν και παραµένει ανοιχτό σε συµπληρώσεις ή αναιρέσεις. Αυτή είναι η µεγάλη αξία του «Κεφαλαίου». Προσωπικά συγκρίνω τον Μαρξ µε τον Τζέιµς Τζόις σε αρκετές περιπτώσεις. Γιατί και τα έργα του Τζόις παρουσιάζουν αυτή την ιδιοµορφία: από ένα στοιχείο που σπάει και ανοίγει προκύπτουν νέες ιδέες και καταστάσεις. ∆εν είναι δηλαδή οµαλό τοπίο.
Αναρωτιέµαι αν µπορεί να δραµατοποιηθεί το «Κεφάλαιο».
∆εν ξέρω. Προσωπικά το χρωµάτισα, το τόνισα. Τώρα που υπήρχε ένα κενό στο θέατρο οι φίλοι µου µε οδήγησαν στη συγκεκριµένη επιλογή καθώς µε έπεισαν πως είναι πολύ πιο ισχυρό να δοκιµαστώ µε το «Κεφάλαιο» παρά µε κάποιο από τα άλλα κείµενα που σκεφτόµουν. Είναι πολύ ιδιότυπο κείµενο, που καµιά φορά µπορεί να το πει κανείς και λογοτεχνικό. Για να µην το αδικήσω λοιπόν καθόλου ως προς το περιεχόµενο και τη µορφή θα προσπαθήσω όσο το δυνατόν η δραµατουργία να είναι πιο πιστή αλλά και πιο οικονοµηµένη για το κοινό. Εχω µια προσµονή, θέλω να πω, κάτι µου κάνει αυτή η αναµέτρηση. Κάπως µε συγκινεί ή και µου θυµίζει κάποια πράγµατα. Σίγουρα είναι ένα κείµενο που άλλοι θα το έλεγαν κλασικό, εγώ το λέω µοντέρνο µε την έννοια ότι έχει εφαρµογές σήµερα. Καµιά φορά µάλιστα έχει εφαρµογές και µπροστά. ∆ηλαδή µπορεί κάποιος να προβλέψει το µέλλον αλλά και να αντιληφθεί τι συµβαίνει γύρω του. Αν κάνετε µια ανάλυση όλων των στοιχείων της σηµερινής κοινωνίας µπορεί να προκύψουν πράγµατα σαν κι αυτά που λέει το «Κεφάλαιο».
Οι Rimini Protokoll έχουν ασχοληθεί δραµατουργικά µε το «Κεφάλαιο»…
Ναι, αλλά µάλλον µε αρνητικό τρόπο. Το θέµα των ερµηνειών είναι σηµαντικό σε κείµενα που είναι πολύτοπα και πολυσχιδή. Από την άλλη, τα εργαλεία µε τα οποία εξετάζεις αυτά τα κείµενα είναι πάντα από ιδεολογικά προσδιορισµένα έως τελείως απολίτικα. Γι’ αυτό δεν µπορεί να ξέρει κανείς µε ποιο εργαλείο το εξέτασαν. Κείµενα τα οποία είναι πολυδιάστατα µπορεί να λάβουν πολλαπλές ερµηνείες. Υπάρχουν αµφισβήτηση και αναίρεση πολλών δεδοµένων από τη δεκαετία του ’60 έως και σήµερα. Είναι γεγονός ότι ο Μαρξ διαβάζεται πολύ από τους καπιταλιστές και γι’ αυτούς είναι ένα εργαλείο στερέωσης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο Μαρξ ωφέλησε σε πολλά πράγµατα τους καπιταλιστές.
Αντίθετα, η εργατική τάξη έµεινε στα πιο προσιτά κείµενα του Μαρξ και του Ενγκελς, δεν ξέρει ακριβώς µε ποιον τρόπο πρέπει να κινηθεί. Ενα µέρος του «Κεφαλαίου» εκµεταλλεύτηκε η άρχουσα τάξη σε µεγάλο βαθµό. Για να επανέλθω στους Rimini Protokoll, δεν καταλαβαίνω για ποιον λόγο αντιδρούν τόσο βίαια εναντίον του «Κεφαλαίου». Το ίδιο κάνουν και στην περίπτωση της άκρας ∆εξιάς; ∆είτε τι συµβαίνει µε τη Χρυσή Αυγή. Πλέον δεχόµαστε στην καθηµερινότητά µας φασιστικές συµπεριφορές µε τις οποίες έχουµε συµφιλιωθεί, λέγοντας µάλιστα πως αυτή είναι η ρεαλιστική προσέγγιση της ζωής – µα αυτή η ζωή, η ζωή µας, θα έπρεπε να διέπεται από τη φιλοσοφία και την αισθητική.
Οµως η εργατική τάξη µαθαίνει τη µαρξική πολιτική οικονοµία βιωµατικά.
∆εν διαφωνώ, αλλά θεωρώ ότι η επιστηµονική προσέγγιση του συγγράµµατος είναι πολλαπλά χρήσιµη. Ξέρετε, πολύ εύκολα µπορεί να παρασυρθεί κάποιος όταν βασίζεται µόνο στα βιώµατά του και όχι στη σκέψη του. ∆εν σηµαίνει ότι αυτός που πονάει επαναστατεί.
Ωστόσο κάνει βήµατα προς τη συνειδητότητα. Αρχίζει πλέον να αναρωτιέται γιατί πονάει.
Ναι, αλλά αναρωτήθηκε πολλές φορές – και όχι µόνο η εργατική αλλά και άλλες τάξεις. Και το αποτέλεσµα της αναρώτησής τους σε αρκετές περιπτώσεις αντί για προοδευτικό πρόσηµο είχε αντιδραστικό. Ισως είναι ειδυλλιακή σκέψη να σκεφτόµαστε ότι πολύ εύκολα µέσα από τη συνειδητότητα οι µάζες µπορεί να αλλάζουν τη ροή της Ιστορίας.
INFΟ
«Το κεφάλαιο» του Μαρξ Σύλληψη – σκηνοθεσία – ερμηνεία: Ρούλα Πατεράκη Σκηνικό περιβάλλον: Αγγελος Μέντης Ηχητικό περιβάλλον: Δημήτρης Ιατρόπουλος Θέατρο Ροές, από τις 16 Νοεμβρίου
