Σταχυολογούμε τραγούδια-ύμνους στα εργατικά δικαιώματα, συνθέσεις μελαγχολικές, καταγγελτικές, ακόμη και σαρκαστικές
Η Πρωτομαγιά δεν είναι αργία, είναι απεργία. Είναι ένας φόρος τιμής στη μνήμη εκείνων των εργατών στο Σικάγο του 1886 που έδωσαν το αίμα τους υπέρ της αξιοπρέπειας στους χώρους εργασίας τους, του δικαιώματος στον ελεύθερο χρόνο και της κατάργησης των εξοντωτικών ωραρίων. Δυστυχώς, ενάμιση αιώνα μετά, τα δικαιώματα των εργαζομένων υπονομεύονται. «Αϊντε θύμα, άιντε ψώνιο, άιντε σύμβολο αιώνιο, αν ξυπνήσεις μονομιάς θα ’ρθει ανάποδα ο ντουνιάς» έγραψε ο Κώστας Βάρναλης στο ποίημα «Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», που μελοποίησε ο Λουκάς Θάνος και τραγούδησε ο Νίκος Ξυλούρης, στηλιτεύοντας την απαράδεκτη συνθήκη της δουλείας και αυτό το εξίσου απαράδεκτο «μεροδούλι – μεροφάι», που ως φράση συνοδεύει μέχρι τις μέρες μας τον ελληνικό λαό.
Ευτυχώς που η Πρωτομαγιά είναι επίσης η πιο τραγουδημένη μέρα του χρόνου και γι’ αυτό φρόντισαν οι στιχουργοί, οι ποιητές και οι συνθέτες μας. Σταχυολογούμε ορισμένα από τα πιο γνωστά και όμορφα τραγούδια της, που δεν θα πάψουν να τραγουδιούνται ως ύμνοι στο ανθρώπινο δικαίωμα της εργασίας, με τρόπο μελαγχολικό, καταγγελτικό, ακόμη και σαρκαστικό. Απ’ όλα έχει ο μπαξές του ολάνθιστου ελληνικού τραγουδιού για την είσοδο στον μήνα που χτυπάει η καρδιά της άνοιξης.
Παναγούλης, σύμβολο αγώνα
Την Πρωτομαγιά του 1976 σκοτώνεται σε αυτοκινητικό δυστύχημα ο 37χρονος Αλέκος Παναγούλης, σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα, λίγο προτού καταθέσει στο Ελληνικό Κοινοβούλιο αποκαλύψεις για αρχεία της ΕΣΑ που είχε στην κατοχή του. Η κηδεία του στις 5 Μαΐου εξελίχθηκε σε πάνδημο συλλαλητήριο και ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε δύο τραγούδια με δικούς του στίχους στη μνήμη του φίλου και συναγωνιστή του: το αριστουργηματικό «Κόκκινο τριαντάφυλλο» και το «Εκείνος ήταν μόνος». Κυκλοφόρησαν το 1976 σε δίσκο 45 στροφών με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα. Την ίδια χρονιά ο Νταλάρας ηχογράφησε και «Τα τραγούδια μας», τον εμπνευσμένο από τους αγώνες της εργατιάς δίσκο των Μάνου Λοΐζου – Φώντα Λάδη με τα εμβληματικά «Πάγωσε η τσιμινιέρα», «Λιώνουν τα νιάτα μας», «Στη δουλειά και στον αγώνα». Δύο χρόνια αργότερα το «Κόκκινο τριαντάφυλλο» του Μίκη Θεοδωράκη συμπεριλήφθηκε στο διπλό πολυσυλλεκτικό άλμπουμ του Νταλάρα με γενικό τίτλο «Οι Μάηδες οι ήλιοι μου».
All time classic
To 1965 o Μάνος Λοΐζος έδωσε στη Σούλα Μπιρμπίλη την μπαλάντα του με τίτλο «Ξημερώνει Πρωτομαγιά»: «Μάνα γέννησε δίχως φόβο κι οργή, τ’ όνειρο θα βρει και νερό και ψωμί» έλεγαν οι στίχοι της Μάρως Λήμνου που ερμήνευσε η νεοκυματική τραγουδίστρια. Γνωστότερη όλων των πρωτομαγιάτικων τραγουδιών του Λοΐζου έμελλε να γίνει μια άλλη μπαλάντα του, η «Πρώτη Μαΐου», που πρωτακούστηκε στο προσωπικό άλμπουμ «Φοβάμαι» (1982) του Βασίλη Παπακωνσταντίνου. Τραγούδι-σύμβολο με εκκίνηση τα γεγονότα του παρισινού Μάη του ’68 και ευφυές εύρημα ένα ζευγάρι ερωτευμένων που χάνεται μες στο αγωνιζόμενο πλήθος των φοιτητών. Το «Πρώτη Μαΐου» είναι στάνταρ κομμάτι του συναυλιακού ρεπερτορίου του δημοφιλούς τραγουδιστή, ενώ μες στα χρόνια ηχογραφήθηκε και με τη φωνή του Αλκίνοου Ιωαννίδη.
H Πρωτομαγιά του Χατζιδάκι
Πάμε πάλι στο 1976, τότε που κυκλοφορεί ο κύκλος τραγουδιών «Αθανασία» των Μάνου Χατζιδάκι – Νίκου Γκάτσου για τις φωνές των Δήμητρας Γαλάνη – Μανώλη Μητσιά. «Παράξενη Πρωτομαγιά, μ’ αγκάθια πλέκουν σήμερα στεφάνια, ήρθε ο καιρός του “έχε γεια”, τι να την κάνεις πια την περηφάνια» έγραψε ο Γκάτσος στο μεταίχμιο ερωτικού και πολιτικού στιχουργήματος. Και επειδή στον Χατζιδάκι άρεσαν τα αινιγματικά τραγούδια, ποτέ δεν θα μάθουμε τι ακριβώς ήταν εκείνα τα «δυο μάτια τα χρυσαφιά» που έφεραν «μπόρες και βροχές σε κουρασμένες νεκρές ψυχές».
Θέατρο μετά μουσικής
Πολύ πιο συγκεκριμένοι από τους δύο στυλοβάτες του έντεχνου τραγουδιού ήταν ο Δήμος Μούτσης και ο Γιώργος Σκούρτης στο έργο τους «Εργατική συμφωνία» με τις φωνές των Αλκηστης Πρωτοψάλτη – Χαράλαμπου Γαργανουράκη. Ο δίσκος προέκυψε από τις μουσικές του Μούτση για το θεατρικό έργο «Απεργία» του Σκούρτη και ήταν ένα ευτυχές πάντρεμα των πρωτοποριακών ενορχηστρώσεων του συνθέτη με τον όλο χιούμορ κοινωνικό προβληματισμό του συγγραφέα και στιχουργού. Ενδεικτικοί τίτλοι: «Ζώμεν εις δημοκρατίαν (τσάρλεστον για τέσσερις εργάτριες κι αφεντικό)», «Ε ρε κοροϊδία», «Πού τα βρήκες τα λεφτά» και «Σαν οι εργάτες απεργήσουν». Κι αυτό άλμπουμ του 1976 ήταν.
Εργατιά και μετανάστευση
Δύο χρόνια πριν, πάνω στη μεταπολίτευση, είχαν κυκλοφορήσει οι «Μετανάστες», το θρυλικό άλμπουμ του Γιάννη Μαρκόπουλου, επίσης σε στίχους του Γιώργου Σκούρτη, με τις ερμηνείες των Βίκυς Μοσχολιού – Λάκη Χαλκιά. Κι αν στους «Μετανάστες» το κυρίαρχο θέμα ήταν η πληγή της μετανάστευσης των Ελλήνων στα εργοστάσια της Γερμανίας, υπήρχε μέσα ένα ζεϊμπέκικο, «Η φάμπρικα» με τον Χαλκιά (το ηχογράφησε και η Σωτηρία Μπέλλου), που ακούγεται μέχρι σήμερα σαν κανονικό ντοκουμέντο από μια θλιβερή κοινωνική κατάσταση για τη χώρα μας. Το ίδιο θέμα, τη μετανάστευση, διαπραγματεύτηκε και ο Μίκης Θεοδωράκης στα «Γράμματα από τη Γερμανία» (1975) σε στίχους του Φώντα Λάδη. Κυκλοφόρησαν ταυτόχρονα δύο διαφορετικές εκδοχές του έργου από τη Minos και από τη Lyra, όπως είχε συμβεί και με ένα άλλο θεοδωρακικό έργο του ίδιου καιρού, τα «Δεκαοκτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας». Eτσι στη βερσιόν των «Γραμμάτων από τη Γερμανία» για τη Minos τραγουδούσαν ο Γιώργος Ζωγράφος, η Aννα Βίσση και ο Γιάννης Θωμόπουλος, ενώ σ’ αυτήν για τη Lyra η Αφροδίτη Μάνου, ο Αντώνης Καλογιάννης και ο Γιάννης Συρρής. Το τραγούδι «Κίνησ’ ο Μάης για να’ ρθει» στον ένα δίσκο το ερμήνευε ο Ζωγράφος και στον άλλο η Μάνου. Διαλέγετε και παίρνετε ή, σωστότερα, ακούτε…
Στρατευμένο και must
Τα «Αγροτικά» ήταν το άλμπουμ που σύστησε στη δισκογραφία ένα νέο τότε συνθέτη, τον Θωμά Μπακαλάκο, με μια σειρά πολιτικών «εργατικών» τραγουδιών σε στίχους του Διονύση Τζεφρώνη. Αμφότεροι είχαν την τύχη να τα τραγουδήσει ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου και από το 1975 που κυκλοφόρησαν μέχρι σήμερα να αποτελέσουν ηχητικό must για κάθε πρωτομαγιάτικη διαδήλωση μετά μουσικής. Μπορεί το εν λόγω άλμπουμ να φαίνεται υπερβολικά στρατευμένο στο πλαίσιο της εποχής και των συνθηκών που το γέννησαν, ωστόσο ποιος δεν ανατριχιάζει όποτε ακούει τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου να τραγουδάει την «Απεργία»; «Δε χωράνε λόγια πια, παρατήστε τη δουλειά, με τρακτέρ απ’ το χωριό για την πόλη μια και δυο»!
Η Πρωτομαγιά της παράδοσης
«Πρωτομαγιά, μου τα ’ριξες τα μάγια και με μάγεψες» τραγούδησε η Ελένη Βιτάλη στο μεγάλο άλμπουμ της «Τα δημοτικά της Ελένης Βιτάλη» (1981), μια συλλογή έντεκα παραδοσιακών τραγουδιών που περιλάμβανε καλαματιανά, τσάμικα, μοιρολόγια, συρτά και κλέφτικα, όλα σε ενορχήστρωση και διεύθυνση του Τάσου Καρακατσάνη. Η συγκεκριμένη παραδοσιακή «Πρωτομαγιά» απευθύνεται από άντρα προς γυναίκα και δεν έχει να κάνει με τον εργατικό χαρακτήρα της ημέρας. Διότι Πρωτομαγιά σημαίνει και
ανθοφορία της φύσης, γιορτή των λουλουδιών, του έρωτα και της γονιμότητας. Από τα Ανθεστήρια των αρχαίων χρόνων μέχρι το στόλισμα της εισόδου των σπιτιών με στεφάνια, ένα έθιμο δηλαδή που διατηρείται μέχρι τις μέρες μας.
«Πρωτομαγιά με το σουγιά»
Το 1983 κυκλοφορούν τα «Τραπεζάκια έξω» του Διονύση Σαββόπουλου με τη δική του «Πρωτομαγιά» εν είδει λαϊκότροπης μπαλάντας. Ενα υπέροχο σαββοπουλικό τραγούδι γεμάτο εικόνες από την επαρχία, με τους λαϊκούς ανθρώπους να παρελαύνουν, μπουζουξήδες, προσκόπους και καπνεργάτριες. Δίπλα στον Νιόνιο στα φωνητικά ήταν η Ελευθερία Αρβανιτάκη, που τότε λεγόταν Ελευθερία σκέτο. Το 1983, όμως, είναι και η χρονιά του κινηματογραφικού «Ρεμπέτικου» του Κώστα Φέρρη με το ιστορικής σημασίας σάουντρακ του Σταύρου Ξαρχάκου σε στίχους του Νίκου Γκάτσου. Στο «Μάνα μου Ελλάς», στο πρώτο μέρος του αμανέ, προτού αρχίσει να εξελίσσεται η κύρια μελωδία του τραγουδιού, ο ποιητής-στιχουργός βάζει τον καραβοτσακισμένο ήρωα να λέει πως το ότι δεν έχει δρόμο ούτε γειτονιά να περπατήσει μια Πρωτομαγιά δεν απέχει και πολύ απ’ το ότι δεν έχει σπίτι πίσω για να ’ρθει ούτε κρεβάτι για να κοιμηθεί. Πρόκειται μάλλον γι’ αυτή την αμφίσημη έννοια της Πρωτομαγιάς του Γκάτσου, που είχαμε συναντήσει και στην «Αθανασία» του Χατζιδάκι, αλλά και σ’ έναν άλλο κύκλο τραγουδιών, πάλι του Ξαρχάκου: Στο «Νυν και αεί» (1974) με τις φωνές των Βίκυς Μοσχολιού – Νίκου Δημητράτου και με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι στο εξώφυλλο. Στο ομότιτλο και πιο συγκλονιστικό τραγούδι του δίσκου που απογείωσε η Μοσχολιού όλα ξεκινούν ως εξής: «Πρωτομαγιά με το σουγιά χαράξαν το φεγγίτη και μια βραδιά σαν τα θεριά σε πήραν απ’ το σπίτι».
Τ’ αντάρτικο της Πρωτομαγιάς
Ας κλείσουμε με τον αείμνηστο Πάνο Τζαβέλλα και τα «Τραγούδια από το αντάρτικο λημέρι του» που κυκλοφόρησαν το 1975. Ζωντανή ηχογράφηση από την μπουάτ Λήδρα μιας σειράς αντάρτικων και εργατικών τραγουδιών που απέδιδαν ο ίδιος ο Τζαβέλλας, η Νατάσα Παπαδοπούλου και ο Κώστας Μαντζόπουλος. Με ένα τραγούδι όμως, το «Μάη μ’ Μάη μ’», συμμετείχε στον δίσκο και η Χάρις Αλεξίου, καταθέτοντας μια υπέροχη ερμηνεία στους στίχους του Τζαβέλλα που, μεταξύ άλλων, έλεγαν: «Μάη, Μάη, χρυσομάη, τι μας άργησες, Μάη μ’ και δε φάνηκες; Την πείρα κλέψτε απ’ τη ζωή κι απ’ τους θεούς την αστραπή και κάψτε τ’ άδικο στη γη να γίνουμ’ όλοι αδερφοί». Είναι κι ένα τραγούδι ταυτισμένο από τότε με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, που συχνά εντάσσει στο συναυλιακό ρεπερτόριό της και η Νατάσσα Μποφίλιου.