Η αθηναϊκή αποκριά έχει παρελθόν διαμαρτυρίας, από όταν η έκφραση ενάντια στην εξουσία προμήνυε τα χειρότερα.
Στην πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους η θεατρικότητα ως στοιχείο της δημόσιας αποκριάτικης κουλτούρας αναπτύχθηκε περαιτέρω, με μασκαράτες με πιο ελεύθερες θεματικές από αυτές της παράδοσης. Τα παραδείγματα αφθονούν. Ο Δροσίνης αναφέρει το συμβούλιο των γιατρών, οι οποίοι μέσα σε ένα κάρο συσκέπτονταν πάνω από τον ασθενή που ήταν ένας γάιδαρος· «αλλού έβλεπέ τις διακωμωδουμένους τους δικηγόρους, τους ιατρούς και πάσαν τάξιν κοινωνικήν». […]
Σάτιρα και εφημερίδες
Πολλές μασκαράτες σατίριζαν την τρέχουσα πολιτική επικαιρότητα – και είναι αυτές στις οποίες, ευλόγως, αναφέρονται συχνά οι εφημερίδες. Το 1874, με πρόσφατη ακόμη την ιστορία με τις μετοχές του Λαυρίου, «εταιρεία προσωπιδοφόρων» «παρίστανε» την κυβεία απαγγέλλοντας στίχους σε δημώδη γλώσσα για τους παθόντες. […]
Δύο είναι τα σχόλια που θα θέλαμε να κάνουμε σχετικά. Πρώτον, η μορφή της αποκριάτικης πολιτικής σάτιρας άλλαξε σημαντικά κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Το μασκάρεμα σε φορέα της εξουσίας (όπως ο επίσκοπος ή ο Τούρκος δικαστής) και η διακωμώδησή του, που ήταν κοινό επί τουρκοκρατίας, απαγορεύτηκε επί Oθωνα. Η σάτιρα προσαρμόστηκε στα δεδομένα της νέας δημόσιας σφαίρας που συγκροτήθηκε στο εθνικό κράτος και επηρεάστηκε, σε συνθήκες αυξανόμενου αλφαβητισμού, από τον λόγο και την εστίαση των εφημερίδων – τόσο που το «Σκριπ» να παρατηρήσει το 1901 ότι η σάτιρα των διάφορων μασκαρατών ήταν έντονα επηρεασμένη από αυτή των εφημερίδων. […]
Δεύτερον, η σημασία της αποκριάτικης σάτιρας μειώθηκε με την πρόοδο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και τη φιλελευθεροποίηση που σημειώθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Δημιουργήθηκαν νέα κανάλια κοινωνικής κριτικής και έκφρασης των κοινωνικών αντιθέσεων (εκλογές, Τύπος) τα οποία μπορούσαν να οδηγήσουν σε μόνιμες αλλαγές, κάτι που η ασύδοτη ελευθεροστομία και η εποχική αντιστροφή/ανατροπή του καρναβαλιού δεν ήταν σε θέση να πετύχουν. […] Ενα βασικό κομμάτι της ιστορίας που αφηγούμαστε είναι ότι η απόκρια διατήρησε σε όλη τη βασιλεία του Οθωνα τα χαρακτηριστικά μιας περιόδου όπου η κριτική στην εξουσία μπορούσε να εξελιχθεί σε πολιτική αναστάτωση. […]
Στα χρόνια του Οθωνα
Το 1845 υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση του στρατού στην Αθήνα, καθώς κυκλοφόρησε η διάδοση «ότι οχλαγωγία τις έμελλε να κινηθή δήθεν», «ότι ομάς τις ανθρώπων φερόντων τας προσωπίδας παρεσκευάζετο να σκώψη συμβολικώς τας εν τη Βουλή λαβούσας χώρα παρανομίας, φέρουσα σαπουνοκασσέλαν, κόττερον, σακκούλια και αναφοράς, ότι εις την περίστασιν αυτήν έμελλον να σατυρισθώσι και τινά άλλα πρόσωπα ως μοχλοί των γενομένων παρανομιών πρώτοι» (και ίσως εδώ υπονοείται ο βασιλιάς). Η συγκέντρωση ενός μεγάλου πλήθους στις Κολώνες την Καθαρά Δευτέρα μπορούσε να αξιοποιηθεί για πολιτική διαμαρτυρία, όπως έκαναν το 1844 ετερόχθονες διαμαρτυρόμενοι για τον αποκλεισμό τους από τα δημόσια αξιώματα: μέσα στο καθολικό γλέντι μπορούσε να δει κανείς δύο σημαίες μαύρες περικυκλωμένες από ανθρώπους που ούτε έτρωγαν ούτε έπιναν, αλλά ήταν «κατηφείς, καπνίζοντες και συλλογισμένοι» κάτω από τις επιγραφές «οι ξενηλατούμενοι Μακεδόνες» και «οι αδικηθέντες Κρήτες κατά την 3η Φεβρουαρίου 1844».
Το 1847 μετά το επεισόδιο Μουσούρου διάφοροι στα Κούλουμα τραγουδούσαν στίχους εναντίον του και καλούσαν τον βασιλιά να κηρύξει πόλεμο στην Τουρκία (ενώ λίγες μέρες πριν παραλίγο να υπάρξει αιματοχυσία όταν το αποκριάτικο πλήθος προσπάθησε να πλησιάσει στο παλάτι για να επιδείξει στον βασιλιά έναν παλαιστή). Το 1852 είχε διαδοθεί ότι την Καθαρά Δευτέρα το συγκεντρωμένο πλήθος θα φώναζε «Κάτω το σύνταγμα». Συγχρόνως, η συγκέντρωση του πλήθους μπορούσε να αξιοποιηθεί και από τα πάνω: ο Oθωνας και η Αμαλία ενίσχυαν τη δημοφιλία τους επισκεπτόμενοι τη γιορτή· ο Κωλέττης φρόντισε κι αυτός το 1845-46 να «παρευρέθη με πολλήν επισημότητα», συνοδευόμενος από πλήθος «δορυφόρων» και «διεφθαρμένων παιδαρίων» που ζητωκραύγαζαν […].
Μετά τον κύκλο πολιτικής σάτιρας και πολιτικοποίησης στο καρναβάλι του 1841-1846, ένας νέος κύκλος το 1859-1864 συνδέεται προφανώς με τη ριζοσπαστικοποίηση στις πόλεις και με την πολιτική κινητοποίηση ενάντια στον Οθωνα και κατά τη μεσοβασιλεία που ακολούθησε. Μετά τις γιορτές του 1858 για την εικοσιπενταετία του Oθωνα, που συνέδεσαν τις βασιλικές γιορτές των Αποβατηρίων με τις απόκριες, οι απόκριες του 1859 φαίνεται ότι αποτέλεσαν την πρώτη εκδήλωση της ριζοσπαστικοποίησης της αντιπολίτευσης προς τις κυβερνήσεις των οπαδών του Oθωνα – και, αντίστοιχα, της σκλήρυνσης του οθωνικού καθεστώτος ενάντια σε αντιπολιτευτικές κινήσεις· οι απόκριες και όχι τα Σκιαδικά, που ακολούθησαν λίγους μήνες μετά. Πιθανόν το 1859 πρωτοεμφανίστηκε ένα νούμερο που επαναλήφθηκε και σε μεταγενέστερες απόκριες: εφτά νέοι γυρνούσαν στην πόλη μ’ ένα κάρο φορώντας γαϊδουροκεφαλές που έγραφαν Σιφνιός, Φαναριώτικος, Μωραΐτικος κ.λπ., υπαινισσόμενοι το υπουργικό συμβούλιο (Κ. Προβελέγγιος από τη Σίφνο, Γ. Ράλλης Φαναριώτης κ.λπ.). Οι μασκαράδες αυτοί φυλακίστηκαν και κρατήθηκαν για μία μέρα, πιεζόμενοι να ομολογήσουν ότι τους υποκίνησε η αντιπολίτευση.
Την επόμενη χρονιά, σύμφωνα με την αντιπολιτευόμενη «Αθηνά», πολιτική σάτιρα δεν τόλμησε να ξεμυτίσει και η έφιππη χωροφυλακή που έψαχνε για αντιβασιλικούς ξέσπασε στον κόσμο που «αθωώτατα» πετούσε στραγάλια και ρεβίθια […]. Το 1861, οπότε εκλογές και απόκριες εν μέρει συνέπεσαν, η ανοχή της αστυνομίας σε αντικυβερνητικές μασκαράτες ήταν και πάλι ελάχιστη: εμπόδισε μια μασκαράτα που βασιζόταν στην ανάγνωση της μοναδικής εφημερίδας που υποστήριζε την οθωνική κυβέρνηση. Την επόμενη χρονιά είχε μόλις ξεσπάσει η ναυπλιακή εξέγερση κατά του Oθωνα, οπότε η αστυνομία φρόντισε να απαγορεύσει την προσωπιδοφορία και προφανώς κανείς δεν ρίσκαρε να σατιρίσει την κυβέρνηση.
INFΟ
Το βιβλίο «“Της αναιδείας θεάματα”. Κοινωνική ιστορία
της αποκριάς στην Αθήνα 1800-1940» του Νίκου Ποταμιάνου
θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
