Τα τελευταία χρόνια ακούμε όλο και συχνότερα ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται «στο κατώφλι της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης», η οποία αναμένεται να «αλλάξει δραματικά τον τρόπο ζωής μας». Λέγεται μάλιστα ότι η πανδημία COVID-19 επιτάχυνε την πορεία μας προς αυτήν την κατεύθυνση. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά: Τι εννοούμε με τον όρο 4η Βιομηχανική Επανάσταση (ΒΕ); Ποιες επιπτώσεις θα έχει στον τρόπο ζωής μας; Θα αποκτήσουμε μέσω αυτής απεριόριστες δυνατότητες; Πώς ανταποκρινόμαστε ατομικά και συλλογικά στις προκλήσεις της;
Θα επιχειρήσουμε, από τη δική μας οπτική γωνία, να δώσουμε σύντομες και περιεκτικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά.
Τι είναι η 4η Βιομηχανική Επανάσταση; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα κάνουμε πρώτα μια αναδρομή στις προηγούμενες τρεις Βιομηχανικές Επαναστάσεις. Η πρώτη ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και αφορούσε τη χρησιμοποίηση της δύναμης του ατμού για την εκβιομηχάνιση της παραγωγής. Η δεύτερη ΒΕ ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα και χαρακτηρίστηκε από τη χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία οδήγησε σε μαζική παραγωγή προϊόντων και αγαθών. Τέλος, η τρίτη ΒΕ είχε ως χρονική αφετηρία τα μισά του περασμένου αιώνα. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η εισαγωγή των ηλεκτρονικών υπολογιστών στην παραγωγή, στις εργασίες και στον τρόπο ζωής μας γενικότερα.
Η τέταρτη ΒΕ οικοδομείται πάνω στα επιτεύγματα της τρίτης. Ωστόσο, οι εξελίξεις σε όλους σχεδόν τους τομείς της επιστήμης και της τεχνολογίας πραγματοποιούνται με τόσο καταιγιστικούς ρυθμούς, ώστε να μπορούμε να πούμε ότι είμαστε στην αυγή μιας νέας βιομηχανικής επανάστασης και όχι απλώς σε μια παράταση της προηγούμενης. Αναμφίβολα, είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας που παρατηρείται τέτοια αλματώδης εξέλιξη σε κάθε πεδίο έρευνας. Η τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση χαρακτηρίζεται από ταχύτητα, ευρύ πεδίο εφαρμογής και μεγάλο αντίκτυπο των αποτελεσμάτων της.
Καθίσταται πλέον σαφές ότι η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση δεν μπορεί να περιγραφεί με λίγα μόνο λόγια, όπως οι προηγούμενες τρεις. Μπορούμε απλώς να επιχειρήσουμε να δείξουμε κάποιες βασικές κατευθύνσεις της έρευνας και της τεχνολογίας, οι οποίες οδηγούν τις εξελίξεις και οι οποίες ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν είναι ανεξάρτητες, αλλά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
- Τεχνητή νοημοσύνη. Ο όρος τεχνητή νοημοσύνη αναφέρεται σε υπολογιστές (γενικότερα μηχανές) που μπορούν να «σκεφτούν» όπως ο άνθρωπος. Αυτό συνήθως επιτυγχάνεται εφοδιάζοντας τη μνήμη αυτών των μηχανών με μεγάλο πλήθος δεδομένων. Με αυτό τον τρόπο, έχουν τη δυνατότητα σε μια νέα κατάσταση να αναγνωρίζουν οικεία μοτίβα, να εξάγουν συμπεράσματα και να κάνουν προβλέψεις για το μέλλον.
- Ρομποτική. Η επιστήμη της ρομποτικής αφορά τον σχεδιασμό και την ανάπτυξη ρομπότ και προσωπική και επαγγελματική χρήση. Αν και ακόμη δεν έχουμε δει τον προσωπικό μας ρομπότ-βοηθό σε κάθε σπίτι, ωστόσο η ανάπτυξη σε αυτόν τον κλάδο είναι εντυπωσιακή και τα αποτελέσματά της χρησιμοποιούνται σε μια μεγάλη γκάμα περιοχών, όπως η βιομηχανία και η ιατρική.
- 3D Printing. Οι τρισδιάστατες εκτυπώσεις επιτρέπουν στις βιομηχανίες και τις επιχειρήσεις να εκτυπώσουν τα δικά του ανταλλακτικά, σε λιγότερο χρόνο και με μικρότερο κόστος σε σχέση με τις συμβατικές μεθόδους.
- Βιοτεχνολογία. Η βιοτεχνολογία αξιοποιεί κυτταρικές και μοριακές διαδικασίες, προκειμένου να αναπτύξει νέες τεχνολογίες και προϊόντα για ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών, για παράδειγμα νέα φάρμακα, νέα υλικά στην τεχνολογία ή νέες πιο καθαρές πηγές ενέργειας.
- Νανοτεχνολογία. Η νανοτεχνολογία ασχολείται με την εκμετάλλευση της ύλης σε ατομικό και μοριακό επίπεδο. Έχει βρει πληθώρα εφαρμογών: στην ιατρική, στις ηλεκτρονικές συσκευές, στα υφάσματα και αλλού.
- Εικονική πραγματικότητα. Η εικονική πραγματικότητα προσφέρει συναρπαστικές ψηφιακές εμπειρίες οι οποίες προσομοιώνουν τον πραγματικό κόσμο.
- Βιομιμητική, επιστήμη των υλικών, κβαντικοί υπολογιστές, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πολλά άλλα.
Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις (θετικές και αρνητικές) της 4ης ΒΕ στη ζωής μας; Όπως συνέβη και με τις τρεις προηγούμενες, έτσι και η 4η ΒΕ αναμένεται να έχει σημαντικές επιπτώσεις (τόσο θετικές όσο και αρνητικές) στον τρόπο που εργαζόμαστε, στον τρόπο που συναναστρεφόμαστε και στον τρόπο ζωής μας γενικότερα. Οι επιπτώσεις αυτές έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται εμφανείς στην καθημερινότητά μας.
Καταρχάς, όπως και οι προηγούμενες, η 4η ΒΕ έχει τη δυναμική να αυξήσει το παγκόσμιο οικονομικό επίπεδο και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Για παράδειγμα, η ρομποτική έχει βοηθήσει στην ανάπτυξη τεχνητών μελών. Η τεχνητή νοημοσύνη βρίσκεται γύρω μας, από αυτόματα drones έως τους εικονικούς βοηθούς και τα λογισμικά που μεταφράζουν κείμενα. Έχουμε τη δυνατότητα να προγραμματίζουμε ταξίδια, να κάνουμε πληρωμές, να αγοράζουμε προϊόντα, να βλέπουμε ταινίες και πολλά άλλα. Το κινητό τηλέφωνο, που οι περισσότεροι από εμάς μεταφέρουμε στην τσέπη μας, διαθέτει λογισμικό πιο γρήγορο από τους υπολογιστές που χρησιμοποίησαν οι αστροναύτες του Απόλλων 11 για την κατάκτηση της Σελήνης.
Επιπλέον, είναι γενικά αποδεκτό ότι η 4η ΒΕ θα διαταράξει την αγορά εργασίας. Ορισμένα επαγγέλματα θα εκλείψουν, λόγω της αντικατάστασης από μηχανές και ένας μεγάλος αριθμός θέσεων εργασίας θα χαθεί. Ταυτόχρονα, θα δημιουργηθούν νέες θέσεις απασχόλησης, οι οποίες κατά πάσα πιθανότητα θα απαιτούν περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες από την πλευρά των εργαζομένων. Κατά συνέπεια, το ταλέντο και οι ικανότητες θα είναι ο κρίσιμος παράγοντας για μια εργασία με υψηλή αμοιβή.
Επιπρόσθετα, η 4η ΒΕ αναμένεται να αυξήσει τις ανισότητες μεταξύ κρατών αλλά και τις ανισότητες μέσα σε μια κοινωνία. Οι χώρες που θα καταφέρουν να ακολουθήσουν την επανάσταση, και είναι κατά κύριο λόγο οι αναπτυγμένες ή οι αναπτυσσόμενες χώρες, θα βρεθούν σε επιπλέον πλεονεκτική θέση έναντι των υπολοίπων κρατών. Ακόμη και μέσα στην ίδια κοινωνία όμως προβλέπεται αύξηση των εντάσεων, καθώς η αγορά εργασίας θα χωρίζεται περισσότερο σε τμήματα «χαμηλών δεξιοτήτων/χαμηλών αμοιβών» και «υψηλών δεξιοτήτων/υψηλών αμοιβών».
Τέλος, η 4η ΒΕ έχει ήδη επιδράσει και θα συνεχίσει να επηρεάζει θέματα που αφορούν την ταυτότητά μας και θέματα ηθικής, μεταξύ άλλων: την ιδιωτικότητά μας, τις καταναλωτικές μας συνήθειες, τον ελεύθερο χρόνο και τον χρόνο που αφιερώνουμε στη δουλειά, τον τρόπο που αναπτύσσουμε την καριέρα μας, τις διαπροσωπικές μας σχέσεις και τον τρόπο που συναναστρεφόμαστε με άλλους ανθρώπους. Για παράδειγμα, η ιδιωτικότητά μας είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, ωστόσο αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της συνδεσιμότητάς μας σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Σε πολλές περιπτώσεις, υπάρχει μια λεπτή γραμμή που χωρίζει τις θετικές από τις αρνητικές συνέπειες. Παρόλα αυτά, πρέπει να επισημάνουμε ότι η νέα τεχνολογική επανάσταση δεν αποτελεί ένα εξωγενή παράγοντα στον οποίο δεν έχουμε καμία απολύτως επίδραση. Σε μεγάλο βαθμό, είναι δική μας ευθύνη και καθορίζεται από τις δικές μας αποφάσεις το αν θα υπερτερήσουν οι θετικές συνέπειες έναντι των αρνητικών.
Μπορούν οι μηχανές να αποκτήσουν απεριόριστες δυνατότητες και να αντικαταστήσουν πλήρως τον άνθρωπο; Ορμώμενοι από τη μεγάλη υπολογιστική ικανότητα των μηχανών και τη δυναμική της εξέλιξής τους, θα μπορούσαν κάποιοι να ισχυριστούν ότι στο (όχι τόσο μακρινό) μέλλον οι υπολογιστές θα είναι σε θέση να λύσουν όλα τα προβλήματα και να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη εφευρετικότητα. Αν και η δύναμη των μηχανών δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, η παραπάνω δήλωση μας βρίσκει αντίθετους. Μπορούμε να αναφέρουμε δύο πεδία στα οποία θεωρούμε ότι οι μηχανές δεν θα καταφέρουν να υπερκεράσουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα.
Το πρώτο πεδίο είναι η επιστήμη. Αναμφισβήτητα, η επιστήμη έχει μια αμφίδρομη σχέση με την 4η ΒΕ. Από τη μία είναι εκείνη που οδηγεί τις εξελίξεις και από την άλλη τροφοδοτείται και ωφελείται από αυτές. Οι σύγχρονοι ερευνητές έχουν πρόσβαση σε μια τεράστια βάση πληροφόρησης και δεδομένων μέσω του προσωπικού τους υπολογιστή. Επιπλέον, με τη χρήση των μηχανών μπορούν να πραγματοποιηθούν πολύπλοκοι υπολογισμοί, να ελεγχθούν υποθέσεις και να διενεργηθούν πειράματα που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδύνατο να γίνουν. Παρόλα αυτά, η ανάπτυξη της επιστήμης είναι τόσο δαιδαλώδης, πολύπλοκη και ασύμμετρη, ώστε θεωρούμε αδύνατη τη λύση όλων των προβλημάτων με τη χρήση μόνο μηχανών. Σε πολλές περιπτώσεις, η ανάπτυξη μιας νέας θεωρίας, η λύση ενός προβλήματος, η εξέλιξη της επιστήμης απαιτεί, εκτός από τη γνώση, τον συνδυασμό προηγούμενων αποτελεσμάτων φαινομενικά ασύνδετων μεταξύ τους, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα που πιστεύουμε ότι οι μηχανές δεν θα αποκτήσουν, όσο και αν εξελιχθούν, και μόνο ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα μπορούσε να δημιουργήσει.
Το δεύτερο πεδίο είναι η τέχνη. Τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών, όπως η Γκουέρνικα του Πικάσο, η Έναστρη Νύχτα του Βαν Γκονγκ, η Δημιουργία του Αδάμ ή η «Αποκαθήλωση» του Μιχαήλ Άγγελου και πολλά άλλα, απαιτούν μια διαφορετική «ματιά» η οποία εκφράζει τον τρόπο που ο δημιουργός αντιλαμβάνεται τα τοπία, τα άτομα, τις καταστάσεις ή τον συνδυασμό των χρωμάτων. Τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και τα έργα των μεγάλων συνθετών απαιτούν μια βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, η οποία δεν μπορεί να κατακτηθεί από μια μηχανή.
Πώς ανταποκρίνεται η Ελλάδα στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση; Η χώρα μας δεν συμμετείχε στη δημιουργία ή την εξέλιξη κάποιας από τις τρεις πρώτες Βιομηχανικές Επαναστάσεις. Παρόλα αυτά, κατάφερνε κάποια στιγμή να πιαστεί από το άρμα της ανάπτυξης. Ως αποτέλεσμα, η Ελλάδα είναι αυτή τη στιγμή μια από τις χώρες του αναπτυγμένου κόσμου, η οποία όμως δεν είχε τη δυνατότητα να συναγωνιστεί τις μεγάλες βιομηχανικές χώρες που πρωτοστατούσαν στην έρευνα και την τεχνολογία.
Στο κατώφλι της 4ης ΒΕ διαφαίνεται ότι το κεφάλαιο αποκαθηλώνεται από τον πρωταγωνιστικό του ρόλο και αυτός περνάει στο ανθρώπινο δυναμικό. Οι καινοτόμες ιδέες, οι νέες ανακαλύψεις, το ταλέντο και οι δεξιότητες δίνουν ώθηση στην ανάπτυξη και την οικονομία στην νέα τεχνολογική εποχή που ανατέλλει.
Δυστυχώς, στην Ελλάδα το εκπαιδευτικό μοντέλο έχει προσκολληθεί σε μεθόδους παλιότερων εποχών. Ταυτόχρονα, βγαίνοντας από μία μεγάλη περίοδο ύφεσης και οικονομικών προβλημάτων, η χώρα μας βίωσε σε έντονο βαθμό το φαινόμενο του brain drain. Ένας μεγάλος αριθμός επιστημόνων και ερευνητών αναζήτησε καλύτερες συνθήκες εργασίας στο εξωτερικό. Επιπλέον, η χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων γίνεται με το σταγονόμετρο και στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε χρήματα από ευρωπαϊκά κονδύλια. Επίσης, οι επιχειρήσεις δεν φαίνονται πρόθυμες και ενδεχομένως δεν έχουν την κατάλληλη χρηματοδότηση για να αναλάβουν το ρίσκο που συνεπάγεται η επένδυση σε μια νέα τεχνολογία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει ένα κενό ανάμεσα στην ανάπτυξη μιας καινοτομίας και στην προώθησή της στην αγορά.
Παρά τις αντίξοες συνθήκες, το επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού στην Ελλάδα είναι αρκετά υψηλό. Συχνά, μαθητές και φοιτητές διακρίνονται σε διεθνείς διαγωνισμούς. Επιστήμονες και ερευνητές σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα εργάζονται και παράγουν καινοτόμες ιδέες και εφαρμογές και τα Ελληνικά πανεπιστήμια συγκαταλέγονται μεταξύ των καλύτερων της Ευρώπης.
Εν κατακλείδι, πιστεύουμε ότι χάρη στο ανθρώπινο δυναμικό της και τη θέση της στον αναπτυγμένο κόσμο, η χώρα μας δεν θα μείνει αμέτοχη στην 4η ΒΕ. Παρόλα αυτά, με τις κατάλληλες αλλαγές και τομές στην εκπαίδευση, τη διάθεση κονδυλίων, τη χρηματοδότηση ερευνητικών έργων, την αντιστροφή του brain drain, η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει πρωταγωνιστής στις εξελίξεις και να μην παραμείνει για άλλη μια φορά ένας απλός θεατής και ακόλουθος αυτών.
Ιωάννης Λεβεντίδης, Ευάγγελος Μελάς, Κωνσταντίνος Πούλιος
Πανεπιστήμιο Αθηνών – Τμήμα Οικονομικών Επιστημών
