Βασικά ιστορικά διδάγματα και συμπεράσματα από τον ξεσηκωμό του Νοέμβρη του 1973.
Σαράντα πέντε χρόνια πέρασαν από τον ξεσηκωμό του Πολυτεχνείου, που ο ποιητής κατέγραψε ως «καλοκαιριά στην καρδιά του χειμώνα» (Δ. Ραβάνης-Ρεντής, «Ρεπορτάζ για ένα ζεστό Νοέβρη», Σύγχρονη Εποχή). Πράγματι, έτσι ήταν: η πιο «ζεστή», η κορυφαία στιγμή της αντιδικτατορικής πάλης του λαού και της νεολαίας ενάντια στη στρατιωτική δικτατορία.
Η επιβολή της δικτατορίας και ο αγώνας εναντίον της
Η στρατιωτική δικτατορία, η οποία επιβλήθηκε την 21η του Απρίλη 1967, ήταν μια μορφή της δικτατορίας του κεφαλαίου, μια άλλη μορφή άσκησης της καπιταλιστικής εξουσίας. Η εξουσία δεν άλλαξε χέρια, παρέμεινε στα χέρια του ίδιου κράτους και των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων, οι οποίοι στήριξαν και στηρίχτηκαν πολύμορφα από τη δικτατορία. Από τις πρώτες μέρες έγιναν χιλιάδες συλλήψεις, εκφράστηκε ο αντικομμουνισμός του καθεστώτος, η τρομοκρατία. Το κίνημα όμως βρέθηκε ανέτοιμο, δεν έγινε δυνατό να δοθεί άμεση λαϊκή απάντηση στο πραξικόπημα, καθώς δεν υπήρχε η αντίστοιχη προετοιμασία.
Ο αγώνας ξεκίνησε πρώτα απ’ όλα με την παλικαρίσια, την ανυποχώρητη στάση χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων, στην πλειονότητά τους κομμουνιστών, ΕΔΑϊτών, μελών της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, στις φυλακές και τις εξορίες. Είναι ενδεικτική η παρακάτω αποστροφή απ’ την απολογία του κομμουνιστή Αργύρη Μπάρα στο Εκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, ο οποίος βασανίστηκε άγρια: «Για ένα πράγμα μετανιώνω. Οτι δεν έκανα περισσότερα για την ανατροπή της κυβερνήσεως […]. Στην ανάκριση μου είπαν να κάνω δήλωση αποκηρύξεως του κομμουνισμού και θα βγω αμέσως. Αρνήθηκα. Για να μην προδώσω το Κόμμα προτίμησα να χάσω την υγεία μου».
Η στάση των δεσμωτών της χούντας δεν λειτουργούσε μόνο ως παράδειγμα, δεν έδινε μόνο έμπνευση και θάρρος στον λαό αλλά με σειρά ενεργειών και πρωτοβουλιών οι φυλακές και τα νησιά της εξορίας μετατράπηκαν σε κέντρο του αντιδικτατορικού αγώνα.
Άρχισαν επίσης να δημιουργούνται και να δρουν αντιδικτατορικές οργανώσεις με τον δικό της ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό και στοχεύσεις η καθεμιά.
Σε μια πορεία στην ανάπτυξη της πάλης συνέβαλε καθοριστικά και η διαδικασία ανασυγκρότησης του ΚΚΕ και δημιουργίας παράνομων οργανώσεών του, ιδιαίτερα μετά τη 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ τον Φλεβάρη του 1968 και την ίδρυση της ΚΝΕ τον Αύγουστο του 1968. Η έως το 1967 ανυπαρξία κομματικών οργανώσεων, με ευθύνη του ίδιου του ΚΚΕ, είχε αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της αντιδικτατορικής πάλης.
Με πρωτοβουλία του ΚΚΕ και της ΚΝΕ ιδρύθηκε η Ενιαία Αντιδικτατορική Συνδικαλιστική Κίνηση (ΕΣΑΚ), η Αντιδικτατορική ΕΦΕΕ (ΑντιΕΦΕΕ) και η Μαθητική Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας (ΜΟΔΝΕ). Σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας κυκλοφορούσαν τρικ και προκηρύξεις, γράφονταν συνθήματα στους τοίχους, διακινούνταν ο παράνομος Τύπος ο οποίος είχε καθοριστικό ρόλο στην καθοδήγηση και την οργάνωση του αντιδικτατορικού αγώνα.
Στα 1971-1972, όταν διαλύθηκαν τα στρατόπεδα εξορίας και απελευθερώθηκαν οι κρατούμενοι, η ένταξή τους στον αγώνα έδωσε νέα δυναμική και τροφοδότησε την αντιδικτατορική πάλη με έμπειρες και αποφασισμένες δυνάμεις.
Καθώς φτάνουμε στο 1973 και ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη και η καπιταλιστική οικονομική κρίση, η λεγόμενη «πετρελαϊκή», η εργατική – λαϊκή δυσαρέσκεια αρχίζει να εκφράζεται πιο ανοιχτά με μια σειρά εργατικών, αγροτικών και φοιτητικών κινητοποιήσεων, με πιο μαζική την πρώτη κατάληψη της Νομικής στις 21-22 του Φλεβάρη 1973.
Ο χαρακτήρας της εξέγερσης του Πολυτεχνείου
Όσον αφορά τον χαρακτήρα των γεγονότων ξεχωρίζουν οι εξής βασικές πλευρές:
Πρώτον, όσα εξελίχτηκαν από τις 14 του Νοέμβρη έως τις πρώτες πρωινές ώρες της 17ης του Νοέμβρη 1973 ήταν ο ώριμος καρπός της προηγούμενης δράσης, εξέφραζαν την ανάγκη κορύφωσης της αντιδικτατορικής πάλης και ώριμες διαθέσεις. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύει το γεγονός ότι τις ίδιες μέρες είχαμε κινητοποιήσεις και καταλήψεις πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και σε άλλες πόλεις της χώρας. Υπήρχε βέβαια έντονα το στοιχείο του αυθόρμητου, όπως ότι η ίδια η απόφαση για κατάληψη του Πολυτεχνείου πάρθηκε επιτόπου, χωρίς σχέδιο και οργάνωση.
Δεύτερον, ο αγώνας του Πολυτεχνείου είχε στοιχεία λαϊκής εξέγερσης, λαϊκού ξεσηκωμού. Ηταν πράξη κόντρα στον νόμο, ενάντια στις αρχές και στα όργανα της δικτατορίας. Είχε ιδιαίτερη σημασία επίσης ότι εκδηλώθηκε ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη το σχέδιο «φιλελευθεροποίησης» της χούντας, με το οποίο φλέρταραν αστικές πολιτικές δυνάμεις αλλά και το λεγόμενο ΚΚΕ Εσωτερικού.
Τρίτον, η σπίθα μπορεί να άναψε από τους φοιτητές και με αφορμή τα δικά τους ζητήματα αλλά γρήγορα τα γεγονότα πήραν γενικότερες διαστάσεις. Χιλιάδες λαού συγκεντρώθηκαν γύρω από το Πολυτεχνείο και διαδήλωσαν μαχητικά ενάντια στη δικτατορία.
Τέταρτον, παρά τις αδυναμίες, με κυριότερη ότι δεν υπήρξε σχέδιο για την εξέλιξη και το «κλείσιμο» της κατάληψης, διαμορφώθηκε μέσα από συλλογικές διαδικασίες και αντιπαράθεση πλαίσιο πάλης, οργανώθηκαν διάφορες επιτροπές για πρακτικά ζητήματα, στήθηκε ο ραδιοφωνικός σταθμός που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη γενίκευση του αγώνα, τη συμμετοχή του λαού της Αθήνας στον ξεσηκωμό.
Πέμπτον, τα συνθήματα που κυριάρχησαν στο Πολυτεχνείο και σηματοδοτούσαν τον αντιδικτατορικό – αντιιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του ήταν: «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία – Εθνική Ανεξαρτησία», «Εξω αι ΗΠΑ», «Εξω το ΝΑΤΟ», «Κάτω η χούντα». Βασικός στόχος και κύριο αίτημα του αγώνα ήταν να φύγει η χούντα, να αποκατασταθεί ο αστικός κοινοβουλευτισμός. Ηταν επόμενο οι στόχοι του αγώνα να μην ξεφεύγουν από αυτό το πλαίσιο καθώς τέτοιο ήταν τότε το επίπεδο ωριμότητας και ανάπτυξης του εργατικού – λαϊκού κινήματος.
Η συμβολή των γεγονότων στον αντιδικτατορικό αγώνα
Ο ξεσηκωμός του Πολυτεχνείου έφερε στο προσκήνιο τη λαϊκή αγανάκτηση και αντίθεση στη δικτατορία με πιο οργανωμένο τρόπο. Ταυτόχρονα ματαιώθηκε το σχέδιο μασκαρέματος – εξαπάτησης του λαού με το πείραμα Μαρκεζίνη. Το Πολυτεχνείο συνέβαλε στην επιτάχυνση της υποβόσκουσας πορείας πτώσης της χούντας και ενώ ήδη ετοιμαζόταν η επόμενη μέρα. Το αίμα που χύθηκε, σε συνδυασμό με το έγκλημα στην Κύπρο, οδήγησε τελικά στην κατάρρευση της χούντας. Η χούντα παρέδωσε την εξουσία μέσα από συμβιβασμό που έγινε ανάμεσα σε αυτήν και τον αστικό πολιτικό κόσμο (Κ. Καραμανλή κ.ά.)
Ηταν σημαντική η προσφορά και η σημασία του ξεσηκωμού, η παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα στις εξελίξεις. Υπάρχει όμως και η διαχρονική σημασία: αποδείχτηκε ότι κανένας μηχανισμός καταστολής και βίας, όσο και αν εμφανίζεται παντοδύναμος και αιώνιος, δεν μπορεί τελικά να αντιμετωπίσει τη δύναμη και την αποφασιστικότητα του εργατικού – λαϊκού κινήματος, το οποίο όμως δεν θα πρέπει να παγιδεύεται σε επιμέρους στόχους ή να συναρτά την πάλη του από τη μορφή άσκησης της καπιταλιστικής εξουσίας, αλλά να δρα σε κάθε περίπτωση αυτοτελώς για την ανατροπή της.
Ο ρόλος του ΚΚΕ και της ΚΝΕ στον ξεσηκωμό
Το ΚΚΕ και η ΚΝΕ στήριξαν με όλες τους τις δυνάμεις την κατάληψη του Πολυτεχνείου και είχαν καθοριστικό ρόλο στη γενίκευσή τους, στην κινητοποίηση του λαού της Αθήνας. Οι δυνάμεις της ΚΝΕ μέσα στο Πολυτεχνείο, παρά την αρχική τους επιφύλαξη για τη μορφή της κατάληψης καθώς δεν υπήρχε κανένα σχέδιο προετοιμασίας, συμμετείχαν δραστήρια και έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην οργάνωση της κατάληψης, συνέβαλαν στην αντιιμπεριαλιστική – αντιδικτατορική γραμμή πάλης που κυριάρχησε και εκφράστηκε στη διακήρυξη της Συντονιστικής Επιτροπής.
Καθοριστική στην εξέλιξη των γεγονότων ήταν η παρέμβαση της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ και της ΚΝΕ Αθήνας. Η κατεύθυνσή τους, από το μεσημέρι της δεύτερης μέρας (15 του Νοέμβρη), για κινητοποίηση των εργαζομένων και του λαού των συνοικιών από τη μια μεριά και των νέων, ειδικά των μαθητών από την άλλη, έδωσε νέο δυναμισμό και μαζικότητα στο Πολυτεχνείο.
Στις 16 του Νοέμβρη το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ κάλεσε την «εργατική τάξη και το λαό να εκδηλώσει ακόμα πιο μαζικά τη συμπαράσταση και βοήθειά του προς τους φοιτητές» ενώ ιδιαίτερα σημαντικός ήταν και ο ρόλος του ραδιοσταθμού «Φωνή της αλήθειας» που παρενέβαινε άμεσα, μετέδιδε ανταποκρίσεις, καθοδηγούσε τις δυνάμεις του κόμματος και της ΚΝΕ.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν πως η δράση του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, η παρέμβασή τους στα γεγονότα δεν ήταν δίχως αδυναμίες, προβλήματα ή λάθη. Κάθε άλλο: το ΚΚΕ θα μπορούσε να ήταν καλύτερα προετοιμασμένο και σε καλύτερο επίπεδο ετοιμότητας όταν ξέσπασαν η κατάληψη και ο αγώνας του Πολυτεχνείου.
* * *
Ο αντιδικτατορικός αγώνας, ο ξεσηκωμός του Πολυτεχνείου άφησαν πολύτιμη παρακαταθήκη. Τιμάμε την προσφορά, τον αγώνα όσων αγωνίστηκαν, όσων βασανίστηκαν, όσων θυσιάστηκαν, διαφυλάσσουμε την ιστορική μνήμη και ταυτόχρονα βγάζουμε συμπεράσματα, αξιοποιούμε την ιστορική πείρα.
* Ο Στρατής Δουνιάς είναι μέλος του τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ
