Την ερώτηση έθεσε το Documento σε ανθρώπους της διανόησης και της τέχνης: Ελένη Γερασιμίδου, Στέλιος Μάινας, Γιώργος Μαργαρίτης, Ευτύχης Μπιτσάκης και Αλκης Ρήγος
Οσο κι αν πάντα και σε όλες τις εποχές οι κάπηλοι τον χρησιμοποιούν σαν εργαλείο στις κρεατομηχανές των πολέμων και των επεκτατισμών τους, οι λαοί –και ο ελληνικός– αισθάνονται και ξέρουν τι είναι πατριωτισμός. Στην Ελλάδα περισσεύουν οι φανφάρες, ιδιαίτερα αυτές τις μέρες που ο συμβολισμός του Μαρτίου όσον αφορά την Ελληνική Επανάσταση διασταυρώνεται με το παρόν και το μέλλον των μεγάλων ζητημάτων της χώρας, από τα εθνικά έως τα κοινωνικοοικονομικά. Ομως για τον ορισμό του πατριωτισμού δεν χρειάζονται πομπώδεις διατυπώσεις και ξεφύλλισμα λεξικών. Τον έχουν δώσει προ πολλού καθημερινοί άνθρωποι οι οποίοι με τις πράξεις τους προσυπέγραψαν αυτό που έλεγε ο Μακρυγιάννης, ότι «τούτη η χώρα δε λευτερώθη με παραμύθια. Λευτερώθη με τη θυσία και το αίμα του λαού».
Ο πατριωτισμός δεν είναι πολτός, η λαϊκή ψυχή είναι. Που ορθώνει την ιδιαιτερότητα της εθνικής ταυτότητας ως τμήμα του σύμπαντος των λαών. Δεν γονατίζει ούτε απαιτεί να γονατίσουν άλλοι. Αποπνέει αγάπη για τον συγκάτοικο, αλλά και σεβασμό προς τον άλλο. Δεν φορά τη φουστανέλα του εθνικισμού, αλλά ούτε το ρούχο χωρίς… ούγια, σήμα κατατεθέν του κοσμοπολιτισμού. Δεν ντρέπεται να διαλέγεται με τους αρχαίους Ελληνες φιλόσοφους, αλλά και με όσους μετείχαν σε ξεσηκωμούς για ελεύθερη Ελλάδα. Ακούει τη φωνή των ποιητών, χαιρετά από το μπαλκόνι της Ιστορίας τον Γέρο του Μοριά και τον Αρη, αδιαίρετα , τραγουδά και Χατζιδάκι και Θεοδωράκη και δεν του αρέσει ν’ ακούει… παράσιτα. Ζυμώνει το μέλλον με την ιστορική παρακαταθήκη ότι η ενότητα του λαού έχει τη δική της περπατησιά, που δεν συνοδοιπορεί με τους εκμεταλλευτές, εντόπιους και «ξένους» – και αυτό δεν είναι διχαστικό. Είναι ο πατριωτισμός που ενέχει απελευθερωτική δύναμη.
Κατοικεί στη φωτεινή πλευρά της όχθης του κόσμου, απέναντι στη σκοταδιστική γκρεμίλα του ρατσιστικού μίσους, του φασισμού και των καταπατητών «γενέθλιων τόπων». Δονείται εντός του το σύμπαν της γλώσσας του, αλλά απορρίπτει την οίηση μιας δήθεν ανωτερότητάς του (φυλετικής ή άλλης). Δεν συγχρωτίζεται με την παγκοσμιοποίηση των κεφαλαιοκρατών, που καμία σχέση δεν έχουν με τον διεθνισμό, ο οποίος ενώνει τους λαούς στον βηματισμό των δικών τους αναγκών και όχι αλλότριων συμφερόντων.
Ο πατριωτισμός δεν πρέπει να είναι το ψωμοτύρι στο στόμα των πικρών ημερών, που εύκολα βάζουν σε κουτάκια αντιπαράθεσης από τη μια εθνομηδενιστές αριστερούς και από την άλλη εθνικόφρονες δεξιούς.
Αραγε ποιον πατριωτισμό χρειάζεται η χώρα; Σήμερα στο Documento μιλούν για τον πατριωτισμό άνθρωποι της διανόησης και της τέχνης: ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, ο φιλόσοφος Ευτύχης Μπιτσάκης, ο πολιτικός επιστήμονας Αλκης Ρήγος, η ηθοποιός Ελένη Γερασιμίδου και ο ηθοποιός Στέλιος Μάινας.
Αλκης Ρήγος, Ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου
Ο πατριωτισμός ως έννοια δεν αλλάζει ανά εποχές. Είναι πάντα η θετική αίσθηση της ταυτότητάς μας, από τον καιρό που η αγροτική επανάσταση οδήγησε τις διάφορες φυλές σε μόνιμες εγκαταστάσεις σε μια περιοχή. Μόνο ο τρόπος που τον βλέπουμε μπορεί να διαφοροποιείται.
Ο πατριωτισμός αλλάζει ως έννοια μόνο όταν εμπλέκεται με τις εθνικιστικές υστερίες που εμφανίζουν τους άλλους πολιτισμούς ως κατώτερους. Σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνοι είναι οι αρχαίοι Ελληνες, που με έναν… υπερφίαλο εγωισμό θεωρούσαν τον εαυτό τους ως ανώτερο είδος και τους άλλους ως «βαρβαρικόν». Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι στην ιστορία αναφερόμαστε ευκολότερα στον μακρινό κινεζικό πολιτισμό παρά σε πολιτισμούς με τους οποίους είμαστε σε επαφή, όπως ο φοινικικός ή ο αιγυπτιακός κ.λπ. Το ίδιο συμβαίνει και με τους Κινέζους, οι οποίοι, για παράδειγμα, δεν αναφέρονται καθόλου στον πολιτισμό των Ινδών.
Είναι ιστορικά δεδομένο ότι οι πολιτισμοί αναμειγνύονται. Κι αυτό προφανώς δεν είναι κακό. Για παράδειγμα στις πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, βυζαντινή και οθωμανική, κατοικούσαν επί αιώνες στη γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας και σλαβικά φύλα και Ελληνες και Εβραίοι και Αλβανοί και προφανώς οι πολιτιστικές τους ταυτότητες αναμειγνύονταν.
Αξίζει να μιλάμε και σήμερα για πατριωτικές ταυτότητες. Ομως να μιλάμε με τη θετική αίσθηση της ταυτότητας και όχι με εθνικιστικούς όρους. Προφανώς δεν είμαι κοσμοπολίτης. Είμαι Ελληνας. Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι είμαι ανώτερος από τους άλλους. Μακάρι να φτάναμε σε αυτό που έλεγε ο Τόμας Πέιν: «Πατρίδα μου είναι ο κόσμος και θρησκεία μου το καλό». Μα αυτό απαιτεί τελείως διαφορετική πραγματικότητα από αυτή στην οποία ζούμε. Αλλωστε και ο ίδιος ο Εγγλέζος Πέιν που πολέμησε για την ανεξαρτησία των Ηνωμένων Πολιτειών, όταν αργότερα ο Ναπολέων του ζήτησε να μιλήσει κατά της Αγγλίας δεν δέχτηκε. Είπε «εγώ δεν είμαι εναντίον της Αγγλίας, είμαι υπέρ της Επανάστασης»….
Γιώργος Μαργαρίτης, Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ
Η προάσπιση των συνόρων, όπως είναι ιστορικά διαμορφωμένα, και η υπεράσπιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της χώρας από οποιαδήποτε επιβουλή είναι πατριωτισμός. Ακόμη και η τελευταία βραχονησίδα, τα νομικά δικαιώματα στη θάλασσα ή στον αέρα είναι περιουσία του ελληνικού λαού, ως χώρος όπου ζει, εργάζεται και παράγει. Κανείς δεν έχει δικαίωμα να του τα αφαιρέσει. Η υπεράσπισή τους είναι αδιαπραγμάτευτη. Ο πατριωτισμός όμως σταματά στα σύνορα της χώρας. Οι ρητορείες για επέκταση συνόρων, για «χαμένες πατρίδες», για «ιστορικά δίκαια» είναι μορφές εθνικισμού. Εκφράζουν φιλοδοξίες της αστικής τάξης.
Αλλος είναι ο εθνικισμός της αστικής τάξης κι άλλος ο πατριωτισμός του λαού. Η πρώτη είναι πάντοτε έτοιμη να καταθέσει σύνορα, κυριαρχία και επικράτεια στα πόδια των ισχυρών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, στο πλάι των οποίων βαδίζει. Σε αυτούς προσφεύγει για «διαιτησίες» και τα παρόμοια. Είναι προφανές όμως ότι οι ισχυροί ιμπεριαλιστές, οι «σύμμαχοι» του ΝΑΤΟ, η ΕΕ δεν προστατεύουν τίποτε απ’ό,τι ενδιαφέρει τον λαό. Η αστική τάξη, μέσα από τις κυβερνήσεις –δεξιές και «αριστερές»– που εκφράζουν τις επιθυμίες της, προσυπογράφει ευχαρίστως αποφάσεις οργανισμών τύπου ΝΑΤΟ και ΕΕ που οδηγούν σε απεμπόληση κυριαρχικών δικαιωμάτων του λαού και της χώρας.
Βλέπουμε κυβερνήσεις και κόμματα να πουλάνε ή και να παραχωρούν βάσεις, λιμάνια, αεροδρόμια, δρόμους, τρένα, ζωτικά στοιχεία άμυνας της χώρας μας. Υπηρετούν συμφέροντα κεφαλαίου, «επενδυτών» όπως τους βαφτίζουν τώρα. Οταν τα βγάζουν στο σφυρί όλα αυτά (ορισμένα πάνε και σε τουρκικών συμφερόντων εταιρείες) και αμέσως μετά προσφεύγουν σε λεονταρισμούς και ρητορικές κορόνες δείχνουν απλώς πόσο κίβδηλος, θεατρικός και ψευδεπίγραφος είναι ο δικός τους «πατριωτισμός».
Ευτύχης Μπιτσάκης, Ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΔΙΕΘΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟ
Το ανθρώπινο είδος είναι προϊόν της μακράς διαδικασίας της φυλογένεσης (της εξέλιξης των ειδών). Λίκνο του, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, ήταν η Αφρική. Από την Αφρική απλώθηκε καταλαμβάνοντας ολόκληρο τον πλανήτη: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και κατακυριεύσατε την Γην» κατά τη «θεϊκή» εντολή. Το είδος μας είναι συγγενικό με τα ανώτερα θηλαστικά: τα γονίδιά μας π.χ. είναι περίπου κατά 90% ίδια με του χιμπατζή.
Τα ανώτερα θηλαστικά υπερασπίζονταν την περιοχή τους. Επίσης, οι πρωτόγονοι υπερασπίζονταν την περιοχή τους του κυνηγιού ή της μόνιμης εγκατάστασης. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, είναι ζώον γενετικά κοινωνικό. Οι πρώτες εκδηλώσεις κοινωνικότητας, προϊόν της ανάγκης, ήταν οι μορφές συμβίωσης: ορδή, γένος, φυλή κατά την προϊστορική περίοδο. Στη συνέχεια, λαοί, εθνότητες (π.χ. Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι, χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν): ενότητα, διαφορά και σύγκρουση ανάμεσα στην αρχαία πόλη-κράτος.
Κατά τη μακρά αυτή ιστορική περίοδο, οι άνθρωποι ένιωθαν «δεμένοι» με τον τόπο τους: με τον τόπο όπου γεννήθηκαν και έζησαν. Ταυτόχρονα ένιωθαν «δεμένοι» με τη μορφή κοινωνικής συμβίωσης στην οποία ανήκαν (ορδή, γένος, φυλή, εθνότητα).
Το έθνος με τη σημερινή έννοια του όρου υπήρξε προϊόν και συστατικό στοιχείο της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Το άτομο συνδέεται τώρα με τον τόπο όπου γεννήθηκε (χωριό, πόλη) και ταυτόχρονα με το έθνος στο οποίο ανήκει. Αλλά η εθνογένεση, εκτός από την ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, οδήγησε σε νέες μορφές πολέμου μεταξύ εχθρικών εθνών και σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Αιτίες: οι οικονομικοί ανταγωνισμοί , οι οποίοι ιδεολογικά «νομιμοποιούνταν» στο όνομα της πατρίδας, του έθνους, του λαού και φυσικά στο όνομα των θεών ή του θεού.
Σήμερα ζούμε στην περίοδο της παγκοσμιοποίησης , δηλαδή της παγκοσμιοποίησης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής και των πολέμων της Νέας Τάξης. Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου οδήγησε σε νέους πολέμους και ταυτόχρονα στο ξερίζωμα των αγροτών, στη δημιουργία του σύγχρονου προλεταριάτου που αποτελεί πλέον την πλειονότητα του πληθυσμού των ανεπτυγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών.
Ξερίζωμα των αγροτών. Κινητικότητα του εργατικού δυναμικού. Πολίτες χωρίς ρίζες σε κάποιο τόπο. Πολίτες ανέστιοι, μαστιζόμενοι από την ανεργία και τη μοναξιά των σύγχρονων μεγαλουπόλεων. Κατά τη χριστιανική φράση: “Οι αλώπεκες φωλέας έχουσι και τα πετεινά του ουρανού κατασκηνώσεις , ο δε υιός του ανθρώπου ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίναι».
Ελπίδα; Ο καπιταλισμός και το έθνος ήταν η ιστορικά τελική άρνηση της αρχέγονης κοινότητας. Η υπέρβαση του έθνους-κράτους προς έναν διεθνικό πατριωτισμό, προς την ειρηνική συνύπαρξη των εθνών, θα είναι η άρνηση της άρνησης. Μόνον αυτό; Κατά τον Μαρξ, για να επιβιώσει η ανθρωπότητα πρέπει να επιστρέψει στη μορφή της αρχέγονης κοινότητας όπως υπήρχε ακόμη σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης, αλλά σε ανώτερο τεχνολογικά επιστημονικά επίπεδο: αρχέγονη κοινοκτημοσύνη, προϊόν υποτυπωδών μέσων παραγωγής.
Επιστροφή στην αρχέγονη κοινότητα με τη σύγχρονη τεχνολογία. Ιστορική άρνηση της άρνησης. Ουτοπία; Ναι, αλλά ουτοπία του μη εισέτι υπάρχοντος, το οποίο κυοφορείται στα σπλάχνα του σημερινού ατομικιστικού κόσμου.
Ελένη Γερασιμίδου, Ηθοποιός
Ο πατριωτισμός δεν είναι κάτι θεωρητικό, εφαρμόζεται στην πράξη. Τους κομμουνιστές, για παράδειγμα, τους παρουσίαζαν ως ανθρώπους που δεν αγαπούν την πατρίδα και απέδειξαν στην πολύ πρόσφατη ιστορία μας πόσο πατριώτες είναι. Πολέμησαν τον κατακτητή με νύχια και με δόντια δίνοντας τη ζωή τους, χωρίς να βγάζουν κραυγές πατριωτικές. Δείτε ποιοι είναι σήμερα αυτοί, ποιο είναι το κόμμα που σήμερα βγάζει τέτοιες κραυγές. Η Χρυσή Αυγή που έχει τάγματα εφόδου, όπως έκαναν παλιά με τους Χίτες που χτυπούσαν τους αγωνιστές. Παραχάραξαν την ιστορία και το κάνουν ακόμη.
Για παράδειγμα, διαβάστε τις θέσεις του ΚΚΕ για το μακεδονικό. Νομίζω ότι είναι πολύ σωστές – ούτε κραυγές ούτε συγκεντρώσεις τύπου αγανακτισμένων και μπαχαλάκηδων. Μου έλεγε ένας γείτονας που πήγε στη συγκέντρωση στο Σύνταγμα, γιατί το θεώρησε κίνηση διαμαρτυρίας κατά της κυβέρνησης –παρότι υπάρχουν άλλοι τρόποι για να διαμαρτυρηθεί κανείς για τις πολιτικές της κυβέρνησης– ότι οικτίρει τον εαυτό του επειδή δεν έμεινε εκεί… Δεν λέω τη λέξη «συλλαλητήριο» γιατί είχε άλλη έννοια από αυτήν που έχει σήμερα.
Φυσικά, πέρα από τους κομμουνιστές υπήρξαν αγωνιστές και από άλλους χώρους, που δεν ήταν ποτέ πατριδοκάπηλοι. Πατριώτης είναι αυτός που νοιάζεται για το κοινό καλό, που δεν βλάπτει κανέναν, που δεν κλέβει. Δυστυχώς, έχουμε και πρόσφατα παραδείγματα ανθρώπων που νομίζουν ότι είναι το κέντρο του κόσμου και ότι όλοι τους χρωστάνε! Δεν είμαστε όλοι έτσι και μιλάω για την πλειονότητα του ελληνικού λαού. Υπάρχει μια ηθική στα πράγματα που πρέπει να ακολουθείται και δεν είναι σώνει και καλά η χριστιανική, αλλά η ανθρωπιστική.
Στέλιος Μάινας, Ηθοποιός
Δεν μπορώ να αναλύσω ως έννοια τον πατριωτισμό. Δεν ξέρω τι να σας απαντήσω σε κάτι στο οποίο έχουν απαντήσει όλοι οι ποιητές μας, όπως και η Ελληνική Επανάσταση και ο νεοελληνικός διαφωτισμός. Ο,τι κι αν απαντήσει σήμερα ένας ηθοποιός θα βρεθεί ανακόλουθος με την ιστορία της χώρας. Υπάρχουν πολλές έννοιες σοφιστείας που μπορούμε να δώσουμε, εννοώ ότι η έννοια της ομαδικότητας –η πατρίδα είναι η κοινή γη και ιδέα που ενώνει τους ανθρώπους– μπορεί να παρεξηγηθεί ανά πάσα στιγμή και η σοφιστεία βασίζεται σε αυτή την παρεξήγηση, ανά πάσα στιγμή κινδυνεύεις να λειτουργήσεις με μια σοφιστεία.
Αυτές οι μεγάλες έννοιες δεν είναι αυτομάτως εξηγήσιμες, γι’ αυτό ανέτρεξα στους μεγάλους μας ποιητές. Μόνο η πυκνότητα της ποίησης μπορεί να δώσει ένα μικρό κομμάτι τού τι σημαίνει πατρίδα και πατριωτισμός για τους ανθρώπους. Οι απαντήσεις μπορεί να φαίνονται γενικές, δεν είναι όμως, γιατί κινδυνεύουμε να θολώσουμε την πραγματικότητα που κρύβεται πίσω από αυτές τις μεγάλες έννοιες. Ο πατριωτισμός αναδεικνύεται στις ώρες ανάγκης, εκεί όπου επιβάλλεται η έννοια του συνόλου και της σύμπνοιας, στην ανάγκη της απελευθέρωσης ή έναντι της απειλής.
Ο Σολωμός με όλο του το έργο και τον «Υμνο προς την Ελευθερία», ο Ρήγας με τη Χάρτα, η έννοια των Φιλικών, η Ελληνική Επανάσταση έχουν απαντήσει 100% στο ερώτημα τι σημαίνει πατριωτισμός. Είναι μια έννοια δηλαδή για την οποία ο καθένας έχει βάλει το μικρό του λιθαράκι. Αν πάρουμε την επικαιρότητα: για παράδειγμα, λένε ότι δεν είναι πατριώτης αυτός που κλέβει. Μα ο πατριωτισμός με τη βαθύτερη έννοια αποδεικνύεται στην καθημερινότητά σου. Η έννοια του σεβασμού του συνόλου και της προσωπικής σου ατομικότητας, γνωρίζοντας ότι είσαι μέρος ενός συνόλου και σεβόμενος το σύνολο, αποδεικνύεται στην καθημερινότητά σου.