Στα τέλη του 19oυ και στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρξε μια τάση για εξερεύνηση φαινομένων που φάνταζαν παραφυσικά
Στα σαλόνια των διανοούμενων των τελών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα οι επικλήσεις πνευμάτων ήταν πιο δημοφιλείς ακόμη και από το μπριτζ. Επιφανείς Αθηναίοι, όπως ο καθηγητής αρχαιολογίας και πεζογράφος Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής, μαγνητίστηκαν από την τάση του πνευματισμού που στη Βρετανία σάρωνε ήδη από τη βικτοριανή εποχή. Δεν ήταν λίγες οι βραδιές που ο Παλαμάς, ο Καρκαβίτσας και ο Δροσίνης με τις παρέες τους προσπάθησαν να καλέσουν τα πνεύματα του Βούδα, του Γκαίτε, του Ουγκώ, ενώ γνωστές ήταν οι πνευματιστικές σεάνς που στήνονταν στο περίφημο σαλόνι του Γεωργίου Σουρή, στο σπίτι του στο Νέο Φάληρο, με προσκεκλημένους τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, τον Παύλο Νιρβάνα, τον Μπάμπη Αννινο, τον Νικόλαο Επισκοπόπουλο και πολλούς άλλους γνωστούς Αθηναίους. Αν και οι συμμετέχοντες υποστήριζαν πως αυτές οι συγκεντρώσεις γίνονταν με μόνο στόχο το γέλιο, όπως άλλωστε οτιδήποτε συνέβαινε στο σαλόνι του Σουρή, πρόσφεραν πλούσιο υλικό για άρθρα σε εφημερίδες της εποχής.
Από τον πνευματισμό στην ψυχοφυσιολογία
Στις πνευματιστικές συγκεντρώσεις του Σουρή συμμετείχε και ο Αγγελος Τανάγρας ή Αγγελος Ευαγγελίδης, όπως ήταν το κανονικό του όνομα, που υπήρξε γενικός αρχίατρος του Πολεμικού Ναυτικού και λογοτέχνης και έζησε τα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού από μέσα (γεννήθηκε το 1877). Μετά τη συνταξιοδότησή του, δημιούργησε στα τέλη του 1923, δηλαδή έναν χρόνο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών, στα πρότυπα της αντίστοιχης βρετανικής, που λειτουργούσε ήδη από το 1882. Στόχος του ήταν μέσα από πειράματα πάνω σε φαινόμενα που έμοιαζαν παραφυσικά, να καταρρίψει τις δεισιδαιμονίες.
Ο Τανάγρας δεν δεχόταν την ύπαρξη πνευμάτων, αλλά πίστευε ότι τα φαινόμενα αυτά ήταν προϊόντα του ανθρώπινου νου, ικανότητες του οποίου ακόμη δεν είχαν εξερευνηθεί. Στόχος του ήταν εν ολίγοις να γκρεμίσει ό,τι πρέσβευε ο πνευματισμός και να ερμηνεύσει τα παράδοξα φαινόμενα με τη μέθοδο της ψυχοφυσιολογίας. Οπως έλεγε ο καθηγητής Παθολογίας Σπύρος Λιβιεράτος, μέλος της ΕΨΕ, «Οι αρκούμενοι εις τον χαρακτηρισμόν αυτών ως “υπερφυσικών” θα έπρεπε να έχουν υπόψει ότι το “υπερφυσικόν” δεν υπάρχει, διά τον απλούστατον λόγον ότι παν ό,τι υπάρχει και γίνεται είναι μόνον φυσικόν, εάν δε δεν δύναται να εξηγηθή πώς συμβαίνει, τούτο σημαίνει ότι είναι υπερνοητόν».
Τι κοινό έχει ο Παύλος Νιρβάνας με τον Φρόιντ;
Εκτός από τον Τανάγρα, που ήταν ο πρόεδρος, στην εταιρεία συμμετείχαν ο Παύλος Νιρβάνας, ο Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, ο νευρολόγος Αρ. Μιλτιάδης Βλαστός, ο διευθυντής της Λαϊκής Τράπεζας Κοσμάς Καλυβίτης. Ως ένας από τους πρώτους συνεργάτες της Εταιρείας αναφέρεται και ο πρωθυπουργός Αθανάσιος Ευταξίας, ενώ στις συναντήσεις λάμβανε συχνά μέρος και η Καλλιρρόη Παρρέν (η πρώτη διάλεξη του Τανάγρα δόθηκε το 1924 στην αίθουσα του Λυκείου Ελληνίδων). Η σοβαρότητα με την οποία είχαν την πρόθεση να προσεγγίσουν θέματα που εύκολα μπορούσαν να καταλήξουν γραφικά έκανε πολλούς επιστήμονες και διανοούμενους να ασχοληθούν με τις δραστηριότητες της εταιρείας και την Αλεξάνδρα Χωρέμη Μπενάκη, της γνωστής οικογενείας, να προσφέρει μεγάλα ποσά για την πραγματοποίηση των πειραμάτων. Στο πρωτόκολλο της εταιρείας ως επίτιμα μέλη «αποδεχθέντα την εκλογήν των» αναφέρονται, μεταξύ άλλων, ο Αϊνστάιν, ο Φρόιντ, ο Ανρί Μπερξόν και η Μαρί Κιουρί.
Η Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών πειραματίστηκε με φαινόμενα όπως η τηλεκίνηση, η τηλεπάθεια, η διόραση και η ψυχομετρία. Εκατοντάδες πειράματα έγιναν στα γραφεία της εταιρείας με στόχο να διερευνηθεί η ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Σε αυτά συμμετείχαν διάφορα μέντιουμ της εποχής, όπως η Κλειώ Γεωργίου, η Κωνσταντία Νικολαΐδου, η Ανδρονίκη Χαλκιαδάκη, η Ελένη Ζακυνθινού, η Κασσάνδρα, η Ελπινίκη, η Ελπίδα Παυλάτου και η Ελένη Κηκίδου, που την πήγαν στον Τανάγρα όταν ήταν μόλις 11 χρόνων και η οποία στη συνέχεια συνεργάστηκε με την αστυνομία στη διαλεύκανση υποθέσεων. Η μεγάλη της επιτυχία υπήρξε η συμβολή της στη σύλληψη του «δράκου» της Βουλιαγμένης στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Αντικείμενα σπάνε, κλειδωμένες πόρτες ανοίγουν
Εκτός από τα πειράματα που γίνονταν στα γραφεία της εταιρείας, ειδικές αποστολές οργανώνονταν για καταγραφή περιπτώσεων που δεν μπορούσαν να εξηγηθούν. Στην μηνιαία έκδοση με τίτλο «Ψυχικαί Ερευναι», που πρωτοκυκλοφόρησε το 1925, τα φαινόμενα αυτά περιγράφονται με τίτλους όπως: «Τηλεκινητικά φαινόμενα Κοζάνης», «Το εκτόπλασμα του Ηρακλείου», «Τηλεκινητικά φαινόμενα Αμφιλοχίας», «Τα φαινόμενα των Σπετσών». Μέσα από τις επισκέψεις και τα πειράματα η ομάδα του Τανάγρα προσπαθούσε να ερμηνεύσει επιστημονικά όσα μέχρι τότε θεωρούνταν φαντάσματα, δαιμονισμοί κ.λπ. Στα άρθρα των «Ψυχικών Ερευνών» περιγράφονται αντικείμενα που σπάνε μόνα τους, πόρτες κλειδωμένες που ανοίγουν χωρίς να τις αγγίξει ανθρώπινο χέρι, μορφές που εμφανίζονται μέσα σε κρεβατοκάμαρες τη νύχτα, εκτοπλάσματα που παίρνουν ανθρώπινη μορφή και πολλά άλλα που θα τα ζήλευε και η καλύτερη γοτθική πένα.
Ο ίδιος ο Τανάγρας θεωρούσε σημαντικότερη στιγμή της δραστηριότητάς του τη θεωρία της ψυχοβολίας, την προσπάθεια δηλαδή να εξηγηθεί επιστημονικά η πρόβλεψη του μέλλοντος, με βάση το φαινόμενο της τηλεκίνησης. Η τολμηρή θεωρία του έθετε υπό αμφισβήτηση το κύρος του, με αρκετούς επιστήμονες να στέκονται κριτικά απέναντί του. Στις 14 Ιανουαρίου 1928 διοργανώθηκε ένα μεγάλο πείραμα τηλεπάθειας μεταξύ της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών στην Αθήνα και του Μεταψυχικού Ινστιτούτου Παρισίων. Στα γραφεία της Αθήνας βρέθηκαν ο Τανάγρας, μαζί με τους νευρολόγους Βλαστό και Κωνσταντινίδη, τον γιατρό Ζαφειρέλλη, τον πανεπιστημιακό καθηγητή Ψυχολογίας Βορέα, τον επίσης πανεπιστημιακό καθηγητή Φαρμακευτικής Χημείας Εμμανουήλ και άλλους επιστήμονες, καθώς και τα μέντιουμ Κωνσταντία Νικολαΐδου και Ελπινίκη.
Στόχος ήταν να σταλούν από την Αθήνα τηλεπαθητικά μηνύματα με διάφορα σχήματα στα μέντιουμ που βρίσκονταν την ίδια στιγμή στο Παρίσι και αντιστοίχως να λάβουν μηνύματα από εκεί. Μετά το πέρας του πειράματος, οι φάκελοι κλείστηκαν και στάλθηκαν σε Αθήνα και Παρίσι. Το πείραμα θεωρήθηκε επιτυχές, με τα σχήματα που δημιουργήθηκαν από τους δέκτες να βρίσκονται πολύ κοντά με αυτά που προσπάθησαν να μεταβιβάσουν τηλεπαθητικά οι πομποί. Στο μέλλον το πείραμα επαναλήφθηκε πάντα με επιτυχία, μεταξύ Αθήνας και Παρισιού, ενώ στη συνέχεια τα πειράματα επεκτάθηκαν και σε άλλες πόλεις όπως το Λονδίνο, η Βαρσοβία, η Χάγη και η Αλεξάνδρεια.
Στο Πανεπιστήμιο και στον «Παρνασσό»
Εναν χρόνο μετά ο καθηγητής Θεόφιλος Βορέας δίδασκε στο Εθνικό Πανεπιστήμιο το μάθημα της πειραματικής τηλεπάθειας. Η ελληνική εταιρεία αναγνωρίστηκε επίσημα από τη Βρετανική Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών και το 1930 αναγορεύθηκε σε επίτιμο μέλος της. Την ίδια χρονιά διοργανώθηκε στην Αθήνα το 4° Διεθνές Συνέδριο Ψυχοφυσιολογίας, στο οποίο προέδρευσε ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Λειψίας Χανς Ντρις, ενώ μεταξύ άλλων είχε προσκληθεί να μιλήσει και ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Τυβίγγης, Κονσταντίν Έστεραιχ. Το 1933 στο πρόγραμμα σπουδών του Εθνικού Πανεπιστημίου συμπεριλήφθηκε σειρά ψυχικών φαινομένων.
Στις 5 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς, η συμπλήρωση των δέκα χρόνων από την ίδρυση της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών γιορτάστηκε στην αίθουσα του «Παρνασσού», «με ασφυκτικήν συρροήν της εκλεκτοτέρας Αθηναϊκής κοινωνίας, Ακαδημαϊκούς, καθηγητάς του Πανεπιστημίου, λογοτέχνας, βουλευτάς, γερουσιαστάς κ.λπ. Παρέστησαν επίσης αντιπρόσωποι του Υπουργού της παιδείας κ. Μακρόπουλου και του δημάρχου κ. Μερκούρη, ο πρύτανης κ. Σεφεριάδης, ο πρόεδρος του “Παρνασσού” κ. Καραβίας και η μεγάλη ευεργέτη της Εταιρείας κ. Αλεξάνδρα Χωρέμη Μπενάκη». Ο Αγγελος Τανάγρας στην ομιλία του εκείνη τη μέρα είπε μεταξύ άλλων: «Οταν προ 50 περίπου ετών ιδρύετο εν Λονδίνω υπό διαπρεπών επιστημόνων της εποχής εκείνης η πρώτη Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών, μια νέα μορφή επιστημονική ερεύνης ανέτειλε διά την διανόησιν, με σκοπόν όχι μόνο την έρευναν των ψυχικών φαινομένων αλλά και την καταπολέμησιν της δεισιδαιμονίας και των ολεθρίων υλιστικών θεωριών αίτινες εδηλητηρίασαν την ψυχήν και έκαμαν τον άνθρωπον να χάση την εμπιστοσύνην προς το παρόν και την ελπίδα διά το μέλλον».
Το όραμα του Τανάγρα κατέρρευσε μαζί με τα πρώτα κτίρια που βομβαρδίστηκαν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Η πραγματική ζωή ήταν τόσο σκληρή πλέον, που η ενασχόληση με το παραφυσικό ήταν μια πνευματική πολυτέλεια που ανήκε σε άλλες εποχές. Σύντομα τα μέλη σκόρπισαν και η χρηματοδότηση σταμάτησε. Οπως δήλωνε ο Τανάγρας στην τελευταία του συνέντευξη που έδωσε το 1969 στην εφημερίδα «Ακρόπολις»: «Φεύγω με τη θλίψη ότι το έργο μου, η ίδρυση της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών, ερευνών αυστηρώς επιστημονικών, υπήρξε πρόωρος διά τον τόπο μου, όπου το πλείστον ή αδιαφορεί ή εξακολουθεί να ενδιαφέρεται διά εντυπωσιακάς παρεξηγήσεις των ψυχικών φαινομένων και αυταπάτας, όπως δήθεν επικοινωνιών με πνεύματα νεκρών. Κρίμα εις την προσπάθειαν διά εν έθνος με την κληρονομίαν των Πυθίων και των Μαντείων, το οποίο έπρεπε να προηγήται επί του πεδίου αυτού». Αυτήν τη στιγμή ολόκληρο το προσωπικό του αρχείο βρίσκεται στο Parapsychology Foundation της Νέας Υόρκης.
